Ангусқа ставка. Қазақстандық мал өсірушілердің тұқымы несімен қызықтырады?

Бірнеше жыл бұрын еліміздің АШМ қазақстандық сиыр етінің экспортын арттыру жобасын іске қосқан болатын. Осы мақсатта етті тұқымды шетелдік мал импортталды, соның есебінен қолда бар мал басының өнімділігін арттыру, «генофонд» деп аталатынды жақсарту және экспорттық әлеуетті арттыру жоспарланған болатын. Ангустардың, он жылдан астам уақыт бұрын шетелден әкелінген басқа тұқымдардың арасында өзін қалай сезінетіні, олардың жергілікті малды тұқымдық түрлендіруге қосқан «үлесі» қаншалықты тиімді екендігі туралы World of NAN Қазақстанның Республикалық ангус палатасының директоры Дәурен Салықовпен әңгімелесті.

Дәурен Салықұлы, импорттық малды әкелудің алғашқы тәжірибесі туралы айтып берсеңіз? Барлығы қалай басталған еді?

2010 жылы АШМ басшылығы Президент алдында ІҚМ экспорттық әлеуетін арттыру бағдарламасын қорғады. Мал өсіру көлемін ұлғайту үшін біздің еліміздің сөзсіз артықшылығы жайылым үшін үлкен аумақтың болуы болды. Ол кезде республикада шамамен 7 млн ІҚМ болды. Олар алқаптың 1/3 бөлігін алып жатты, ал жайылымдық жерлердің негізгі бөлігі пайдаланылмады. Сонымен қатар, мал жаю экономикалық тиімділік береді, өйткені фермер ешқандай шығын көтермейді. Сондықтан жобаны әзірлеушілердің дәлелдері тыңдалды. Елге асыл тұқымды ірі қара малдың аналық басын көбірек әкелу және осы малдан асыл тұқымды төл алу туралы шешім қабылданды. Өз кезегінде, импортталған асыл тұқымды бұқалар асыл тұқымды емес малдың сапасын жақсартуға мәжбүр болды. 2008 жылы бағдарлама басталды, ал 2010 жылы импорттық малдың алғашқы партиясы әкелінді.

Асыл тұқымдық түрлендіру бойынша жұмыс қалай жүзеге асырылды?

Асыл тұқымды мал әкелінді, олардан бұзаулар алынды. Ал асыл тұқымды бұқалар бағдарлама операторлары арқылы ауылдарға «таратылды» - бұл қоғамдық табындар, 100-ге жуық асыл тұқымды малы бар ұсақ фермерлік шаруашылықтар. Олар бұқаларды жалға алып, әкелінген асыл тұқымды малдың озық генетикасының арқасында әрбір келесі ұрпағы жақсарып келеді. Физикалық көрсеткіштер жақсарды - салмақ, бұлшықет. Яғни, тұқымды түрлендіру міндеті орындала бастады. Асыл тұқымды мал шаруашылығымен айналысу әлеуетін көріп, көптеген фермерлер өздерінің шағын бордақылау алаңдарын ашып, аналық малды әкелуге несие ала бастады. 

Басқалармен қатар көптеген абердин-ангустары әкелінді. Неге бұл тұқым?

Мемлекет болашақ перспективаларды көргені анық. Бұл сапалы ет, тірі мал экспорты. Қазақстан дәл көздеген әлемдік нарықта бәсекелес болу үшін, таныстыруды қажет етпейтін, қалыптасқан бренді бар өнімді ұсыну қажет болды. Мысалы, сол Қытайға жеткізілетін салқындатылған етті алайық.  Егер бұл ангус және басқа тұқымның еті болса, онда ангус үшін баға жоғары болады, өйткені бұл бренд. Ангус ет тұқымдарының арасында танымал әлемдік көшбасшы.

Жануарларды тасымалдағаннан кейін қандай мәселелер анықталды?

Айта кету керек, қарама-қайшы болжамдар болды. Көбісі импортталған малдың сіңісіп кетуіне күмән келтірді. Ол кезде мен ангустарды әкелуді шешкен бір шаруашылықта жұмыс істедім. Олар Австралиядан әкелінді, онда -10 қатал қыста болды. Бұл 8-10 айлық құнажындар болды. Дакотадан шошқалар мен аналық мал Канададан әкелінді. Бәрінен бұрын біз бұзаулар үшін қорқатынбыз. Дегенмен, Солтүстік Американың әдісіне сәйкес қазіргі база салынды, онда азық-түлік үстелі, желден қорғау, су болды. Малды ашық аспан астында ұстады. Алайда, біздің елде бұл тәжірибе болмаған еді. Сонымен, біздің таңқаларымыз, бұзаулар ең қиыны болды, олардың арасында өлім байқалмады. Бірақ Америка мен Канададан әкелінген партиядан 3 бастан айырылдық. Біз талқылай бастадық және малды ерте жастан әкелу керек деген пікірге келдік, сонда жануарлардың жергілікті климатқа бейімделуі оңай болады.

Дәурен Салықұлы, енді сандарға тоқталайық. Жобаның басында мал импорты бағытында қанша шаруа қожалығы жұмыс істеді және бүгінде қанша шаруа қожалығы ангус өсірумен айналысады?

Қарқынды өте тез алдық. Егер 2010 жылы ел бойынша барлығы 3 шаруашылық болса, бүгінде Қазақстанның 109 шаруашылығында ангус өсірілуде. Мал басына келетін болсақ, 2016 жылы 53 мың 580 бас болса, қазір 110 мың бас тіркелген. Оның ішінде 85 мың аналық бас және 25 мың бұқа бар. Өңірлер бойынша өткен жылы бұл тұқым болмаған Қазақстанның жалғыз облысы Маңғыстау облысы болды. Бүгінгі таңда маңғыстаулық малшылар да ангус өсіруді үйренуде. Ең көп ШҚ СҚО-да орналасқан. Ал ең ірісі Алматы облысында орналасқан. Онда 12 мың бас ұстайды. 4 мыңнан бастаған еді. Бұл фермерлердің асыл тұқымды мал өсірудегі бизнестің рентабельділігін көргенін көрсетеді. Әрбір асыл тұқымдық репродукторда бұқашықтарды сату бойынша жұмыс жолға қойылған. Құнашындар көбеюге қалдырылады. Айта кету керек, Қазақстанда ангус тұқымына деген қызығушылық күн сайын артып келеді.

Сіздің ойыңызша, мұндай қызығушылық немен байланысты?

Біріншіден, ангус қатты және жергілікті климатқа тез бейімделеді. Қымбат ангарларды салудың қажеті жоқ. Бұл шотландиялық ІҚМ тұқымы, сондықтан ол тіпті қатал қыста да ашық ауада өзін жақсы сезінеді. Айтпақшы, олар СҚО-да сол күйі бар. Екіншіден, аналық мал төлдеудің жеңілдігімен ерекшеленеді. Үшіншіден, бұзаулар тез салмақ алады, бұл бұқашықтарды сатушылар үшін өте маңызды. Ангус бұзауы күніне бір килограмм қосады, егер ол жайылымда болса, ал тұқымсыз бұзау тек 450-500 грамм жинай алады. Егер фермер бұқаны етке сатса, онда асыл тұқымды малды 2,5 жыл бордақылау керек, ал ангус жағдайында ол бұзау алады және сол жылы күзде оны сата алады. Сонымен қатар, бұқалардың массасы бірдей болады. Яғни, бордақылау мерзімі қысқарады, ал ангустардан пайда көп болады. Сонымен қатар, бұл тұқыммен экспортқа шығу өте оңай. Жеке мәселе - бұл премиум еттің сапасы, оны да жақсы табыс алуға болады. Мәрмәр сиыр етіне сұраныс күн сайын артып келеді. Ангусты өсіру кезінде пайда табу үшін көп уақыт қажет емес. Оның үстіне мемлекет селекционерлерді қолдайды. Бірақ біздің республикалық палата мүшелері негізінен асыл тұқымды репродукторлар екенін атап өткім келеді. Олардың түпкі мақсаты етті сату емес, ІҚМ гендік қорын жақсарту. Яғни, негізінен, асыл тұқымды бұқаларды өндірушілер.

Палата селекционерлерге қалай көмектеседі?

Біздің бірінші кезектегі міндетіміз - Қазақстандағы асыл тұқымды малдың сапасын бақылау және ангус тұқымының сапасын арттыруға малшыларға көмек көрсету. Осы мақсатта біз тіркеуді жүргіземіз, жануарлардың тазалығын сақтауға көмектесеміз. Генетикалық әлеуеті жоғары жануарларды көбейту үшін табындағы селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстарды үйлестіреміз. Жыл сайын сапарлар ұйымдастырамыз, шаруашылықтарды тексереміз, асыл тұқымды мал бойынша деректердің дұрыстығын тексереміз. Бақылаудан, деректер жинаудан, талдаудан басқа, біз шаруашылықтарды «жүргіземіз» – азықтандыру, күтіп-бағу, ветеринариялық іс-шаралар бойынша кеңес береміз. Палатада дәрігер бар, ол шаруашылықтарға барып, анализ алады және нәтижелер негізінде бір жылға арналған ветеринариялық іс-шаралар жоспарын береді. Мамандар асыл тұқымды ІҚМ сату мәселелерінде де көмектеседі.

Дәурен Салықұлы, тірі мал экспортымен және ет сатумен барлығы түсінікті. Ал ел ішінде сұраныс бар ма?

Сұраныс үлкен. Мысалы, сәуір айында біз сатылымның шыңын байқадық. Қазіргі уақытта ангустардың сұранысқа ие болғаны соншалық, асыл тұқымды репродукторлар отандық мал өсірушілердің сұранысын өтей  алмауда. Бізде әлемдегі ең жақсы генетиканы қолданатын, Америкадан, Канададан ең жақсы бұқалардың тұқымын әкелетін және бұзау алатын алдыңғы қатарлы шаруашылықтар бар. Сонымен, бұл шаруашылықтарда олар жүкті сиырға бронь қояды. Яғни, бұзау әлі жатырда, бірақ «сатылып» үлгерген. Себебі қазір фермерлер асыл тұқымды малдың көмегімен табынның гендік қорын жақсартуға болатынын түсінеді - бұзаулар ата-аналарының негізгі қасиеттерін жақсы қабылдайды. Егер 2016 жылды алатын болсақ, онда асыл тұқымды бұқалардың бағасы 400 мың теңге, биыл сұранысқа байланысты олардың бағасы миллион теңгеге жетеді. Осыдан 10 жыл бұрын Қазақстанда отандық сиыр етінен стейктердің дәмін татып көру мүмкін болмады, етті Аргентина, Америка, Бразилиядан әкелінді, ал қазір елордалық мекемелерде Қазақстанда өндірілген премиум еттің 80% бар. Осы сәтті пайдалана отырып, биылғы жылдан бастап біздің палата ангус мәрмәр сиыр етінің дистрибьюторларын сертификаттауды жүргізіп жатқанын атап өткім келеді. Қоғамдық тамақтану пункттерінен – дәмханалардан, мейрамханалардан тұтынушылар еттің сапасына сенімді болу үшін сертификаттауға қатысты көптеген сұраулар болды. Біз жұмысты бастадық – келісімшарттарды, жеткізушілерді қараймыз, бағдарламалық жасақтама арқылы жеткізушінің деректерін тексереміз – палатада әрқайсын біледі. Хабарласамыз және тауарды беру туралы мәліметтер базасына көз жеткізгеннен кейін ғана сертификат береміз. Жұмысты тегін жасаймыз, біздің мүддемізде брендті дамыту Біздің барлық жұмысымыз ангус тұқымын танымал етуге бағытталған.

Әңгімеңізге рақмет!