Неліктен Қазақстан өзін құс етімен қамтамасыз ете алмайды?

Ауыл шаруашылығы министрлігінің ақпараты бойынша, ел 80%-ға өзін әлеуметтік маңызы бар азық-түлікпен қамтамасыз етеді. Азық-түлік тауарларының тек 6 түрі бойынша біздің нарық импортқа тәуелді. Олардың ішінде 40% - дан астамы шетелден әкелінетін құс еті.

Біз өзімізді толығымен отандық өнімдермен қашан қамтамасыз ете аламыз? Қазақстанда құс шаруашылығының дамуына не кедергі? Бұл туралы World of NAN тілшісі «AgriTek / FarmTek Astana-2021» халықаралық ауыл шаруашылығы көрмесінің алаңында Қазақстан құс өсірушілер Одағының президенті Руслан Шәріповпен әңгімелесті.

- Руслан Исмаилұлы, барлық қазақстандықтарды дерлік толғандыратын мәселеден бастағым келеді. Неліктен біз жыл сайын қыста жұмыртқа бағасы көтеріліп қана қоймай, шарықтап кететінін бір көріністі байқаймыз? Біздің ойымызша, биылғы жылы антирекорд болды.

- Келісемін. Бағаның өсуіне бірнеше факторлар әсер етеді. Биылғы жылы бұл ең алдымен құс тұмауының салдарымен байланысты болды, соның салдарынан құс фабрикалары көптеген құстарды жоғалтты. Сонымен қатар, жем бағасы өсті. Егер 3 жыл бұрын бір тонна құрама жем 40 мыңнан сатып алынған болса, қазір оның құны 90 мыңнан асады. Баға 2,5 есе өсті. Ал құс шаруашылығы өнімінің өзіндік құнының 70% азықта жатыр. Егер астық арзан болса, онда құс еті мен жұмыртқа да арзан болады. Көптеген себептер бар, бағасы үнемі өзгеріп отыратын бір ғана ЖЖМ алайық. Жұмыртқаға субсидия көлемінің төмендеуі де маңызды фактор болды. Бұрын мемлекет 3 теңге төлеген, қазір бір жұмыртқаға өндірушілер бар болғаны 1,5 теңге алады.  Мұның бәрі бағаның өсуіне әкеледі. Бірақ бағаның өсуі әдетте маусымдық сипатқа ие, мысалы, қазір құс өсірушілер, соның ішінде ірі зауыттар жұмыртқаны өзіндік құнынан төмен сатуға мәжбүр.

– Бұл немен байланысты?

- Жылынып бастағанда, ірі өнеркәсіптік зауыттардан басқа, жеке қосалқы шаруашылықтарда да жұмыртқа ала бастайды. Құс фабрикаларына бәсекелестікті көрші елдердің өндірушілері де құрайды. Өнімнің артық болуына байланысты оған сұраныс төмендейді, сәйкесінше баға төмендейді. Жарамдылық мерзімі аз болғандықтан, ұсақ шаруашылықтар өзіндік құнынан төмен бағамен сатуға мәжбүр. Бұл құс фабрикаларына да қатысты. Олар сондай-ақ кәсіпорынның шығындарын өтемейтін өнімді төмен бағамен сатуға мәжбүр. Өткізу жоқ, сондықтан қазір сату бағасы бір жұмыртқа үшін 15-тен 20 теңгеге дейін ауытқиды, ал өзіндік құны 30 теңгеге жуық. Алайда, алыпсатарлықтан жақсы ақша табатындар бар. Бұл дүкендер. Олар арзанға сатып алады, бірақ қымбатқа сатады. Кез келген дүкенде бүгінгі күні бір жұмыртқа 50-60 теңге тұрады. Жақында ғана мен Астанадағы дүкендерді аралап шықтым, бағасы 2-3 есе қымбат. Атырауда, Алматыда да осындай көрініс. Құс фабрикалары қыста бағаны көтерген кезде, делдалдар да бағаны көтеріп, әлі күнге дейін ұстап отыр. Өндірушілер жазғы шығындарды қыста және күзде өтеуге тырысады.

- Елімізде құс шаруашылығы кәсіпорындары барлығы қанша жұмыс істейді? Олардың өндіріс көлемі қандай?

- Қазақстанда 57 құс фабрикасы жұмыс істейді. Олардың ішінде 20 млн-нан жұмыртқа шығаратын және 300 млн данаға дейін және 2000 тоннаға дейін құс етін өндіретін ірі өнеркәсіп орындары бар. 11 асыл тұқымды шаруашылық жұмыс істейді. 2020 жылы шығарылған құс етінің көлемі 235 мың тонна және жұмыртқа 5 млрд 200 млн дананы құрады. Ағымдағы жылы 250 мың тоннадан астам ет аламыз деп болжап отырмыз. Біздің өнім Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей, Тәжікстан, Ауғанстан елдеріне экспортталады. Айта кету керек, қазақстандық өнімге деген сұраныс өте жоғары. Импорттаушы елдер бидайдың ГМО-сыз сапасын, құстар үшін пайдаланылатын табиғи, таза азықтарды және халал стандарттарына сәйкестігін тартады.

- Руслан Исмаилұлы, бұл әрине жақсы. Бірақ ішкі нарықты өніммен қамтамасыз етуге не кедергі?

- Шынында да, біздің кәсіпорындар ішкі нарықты әлі қазақстандық өніммен толық қамтамасыз ете алмайды. Мұның маңызды себептері бар, олардың ең бастысы жеке тайпалық базаның болмауы.  Қазақстанда бірінші ретті асыл тұқымды репродукторлар – ата-енелік табыннан ата-аналық нысанды өндіретін кәсіпорындар жоқ. Оларды өз базасында ірі құс фабрикалары ғана бере алады. Бізде тек екінші ретті репродукторлар бар, олар ата-аналық табыннан құстар соңғы гибридті шығарады. Осыдан саланың дамуына кедергі келтіретін басқа да себептер туындайды - біз асыл тұқымды құсты шет елдерден әкелеміз. Жабдықтар, дәрумендер де шетелдік. Біз өз кәсіпорындарымызда ештеңе шығармаймыз. Барлығы шетел валютасына сатып алынады, ол әрдайым тұрақсыз және үлкен шығындарға әкеледі.

- Импорттан бас тарту үшін не істеу керек?

- Қайталап айтамын, өзіміздің тайпалық базамызды құру қажет. Одақ кезінде бізде бірінші ретті асыл тұқымды репродукторлар, инкубаторлық станциялар болды. Бұл станциялар көктемнен бастап жұмыртқа инкубациясын бастады. Бізде өз кростарымыз, үйректер, мекиен тауықтар бар. Одақ құлаған кезде бәрін жоғалттық. Енді біз басқалардан сатып алып отырмыз. Біздің көптеген көршілеріміз алға шықты. Өзбекстанды алайық. Жақында Президент әр отбасына 100 бас балапан беру туралы жарлыққа қол қойды. Отбасылар өздерін асырау үшін, өнімдерді сатты. Олар салық, азық-түлік жеңілдіктерін енгізді, жағдай жасайды. Біздің салаға да қолдау қажет. Әңгіме басында айтқанымдай, бізде субсидияны 50%-ға, 3 теңгеден 1,5 теңгеге дейін қысқартты. Оларды қайтару керек. Мен айтқанымдай, жұмыртқаның өзіндік құнының 70% құрайтын және жыл сайын өсіп келетін жемге субсидия жоқ. Бұл мәселені де қарастыру керек. Бірақ, айтқым келетіні, барлық қиындықтарға қарамастан, біз импорттан бас тартып, өз нарығымызды 100% қамтамасыз ету үшін саланы дамытуға ниеттіміз. Биыл құс шаруашылығын дамытудың 2027 жылға дейінгі бағдарламасы қабылданды. Осы жылдар ішінде өндіріс кезең-кезеңімен өсуі керек. Өсімнің негізгі өсуіне жұмыс істеп тұрған өндірушілерді кеңейту және жаңғырту, сондай-ақ жаңа құс фабрикаларын ашу есебінен қол жеткізілетін болады. Жоспарда 800 мың тоннадан астам құс еті мен 7 млрд жұмыртқа өндіру бар. Мемлекеттік қолдауға қатысты жағдай өзгеріп, белгіленген көрсеткіштерге қол жеткіземіз деп үміттенеміз.

P.S. Естеріңізге сала кетейік, жақында жұмыртқа өндірушілер қауымдастығының Президенті Максим Божко да саланың өзекті мәселелерін айтқан болатын. Атап айтқанда, ол күзгі кезеңде, азық әлдеқайда арзан болған кезде, құс фабрикаларының азық сатып алу үшін сатып алынатын астықты кепілге қою арқылы айналым қаражатын ұсыну мәселесін көтерді. Спикер жұмыртқа субсидияларын бұрынғы деңгейге қайтару қажеттілігі туралы да айтты. Құс тұмауынан мекиен -тауықтардың өнеркәсіптік басын әлі күнге дейін ҚР АШМ-де мақұлданбаған вакцинациялауды субсидиялау мәселесі де қозғалды.