Неліктен Қытай қазақстандық вагондарды қабылдамайды, ал транзиттен кім табыс табады?

Қытайдың ішінде қазақстандық астық та бар экспорттық тауарларды әкелуге қатысты шектеулері кезекті наразылық тудырды. ҚХР билігі жүк тиелген вагондарды қабылдамаған кезде, бес ай бойы үлкен шығынға ұшыраған экспорттаушылар қайтадан тауарларды қайтаруға және шығындарды есептеуге мәжбүр болып отыр. Мемлекетаралық уағдаластықтарға қарамастан жағдай неге қайталанды және Қытайдың біздің астықтан бас тартуы бидай бағасы мен экспорт көлеміне қалай әсер етті? Экспорттаушылардың мүдделерін қорғау үшін көршімізге қатысты қалай әрекет етуге болады? Аталмыш сұрақтарды World of NAN агропорталы Қазақстан Астық одағының ресми өкілі Е.Қарабановқа жолдады.

Евгений Александрович, Қытайға қарай жүк қабылдауды тоқтату бидай бағасына қалай әсер етті? Қазір баға қандай белгіде тұр?

- Алдымен, Қытай ешқашан қазақстандық бидай мен астықтың негізгі импорттаушысы болған емес. Қытай қазақстандық бидайдың ең көп көлемін 2017/18 жылғы маусымда – 501 мың тонна, ал 2019/20 маусымда барлығы 292 мың тонна импорттады. 2020/21 жылдары 321 мың тонна. Сондықтан қытай тарапының шектеулері бидай бағасын қалыптастыруда жалпы шешуші рөл атқармайды. Арпаға келетін болсақ, Қытай да қазақстандық өнімнің негізгі тұтынушысы болып табылмайды, сондықтан жағдай бағаларға әсер етпейді. Арпаның шамамен 70% бұрынғыдай Иранға тиесілі. Қазір 3-класты азық-түлік бидайының бағасы ауданда тоннасына 120 мың теңге, арпа тоннасы ҚҚС-мен 100 мың теңгеге саудаланады.

Шектеулерге қатысты жағдай қайтадан неге қайталанды?

Себебі олар бір рет үндемеді, былайша айтқанда «жұта салдық». Ал екінші рет, неге жоқ? Библияда айтылғандай, бізді оң жақ бетімізден ұрса, сол жақ бетімізді тоса қойдық. Сондықтан біз екінші бетімізді тосып, шыдай бергенше бізбен дәл осылай жасауды жалғастырады. Біздің вагондарымыздың қабылданбауының себебі айдан анық – Қытайға Жібек жолы, Қытай-Батыс Еуропа бағыты бойынша жақсы ағынмен біздің еліміз арқылы транзит қажет. Ал біздің вагондар бұл транзитті бітеп тастайды. Жүктерді өңдеу, контейнерлерді ауыстыру, вагондарды түсіру және қайта тиеу жүргізілетін Алашанькоу және Қорғас шекаралық қытай станцияларындағы «тар мойындар». Біздің тарапымыздан ешқандай терминалдар жоқ. Қытай тарапынан өзгертулер бойынша барлық инфрақұрылым. Бұл да біздің үлкен кемшілігіміз.  Біз инфрақұрылым құрмадық. Қытайлар құрды. Қазір ел карантиндік талаптарды күшейтті, қосымша дезинфекция қажет. Бұл вагондарды, контейнерлерді және т.б. өңдеу уақытын күрт ұзартады. Нәтижесінде қытай транзиті зардап шегеді. Ал, бұл оларға қажет емес. «Корона» олар үшін жай ғана себеп. Біздің мемлекет Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы билігінің карантин туралы қаулысына сүйенеді. Елестетіп көріңізші, егер Алматы облысының әкімі Қытай жүктерін өткізбеу туралы осындай бұйрық шығарса, мен оның қанша күшін сақтап тұратынын көрер едім…

Жағдайды шешу үшін қандай шаралар қажет?

Өзара түсіністік қағидатын еске түсіру керек. Бізге де «олардың» ағынын күрт шектеу керек. Қытай Ресеймен осылай жасауға мүмкіндік бермейді ғой. Себебі Ресей билігі бұған көнбейді. Ресей жазалау үшін соңғы 7 жыл бойы бүкіл әлемге көрсетіп келе жатқанындай, аяғынан емес, басын да атуға дайын. Қытай мұны біледі. Ал бізбен болады, біз «жығыңқы» бола аламыз. Біз ештеңеге жауап бере алмаймыз. Жүк жөнелтушілер мен экспедиторлар тарапынан жауап беру шаралары туралы мәселе айтыла бергенде, ҚТЖ шенеуніктері, егер біз шектеулер енгізсек, қытайлар Ресейге «кетіп қалады» деп айқайлай бастайды. Олар ешқайда кетпейді. Ресей оларды күтіп тұрған жоқ. Онда да «тар мойындар». Мәселені Үрімшіде емес, Бейжіңде шешу керек. Онда біздің елші бар. Ол немен айналысып отыр? СІМ-тің үндеулері қайда? Неге араласпайды? Сұрақтар өте көп, бірақ біз ешқандай әрекетті көріп отырған жоқпыз. Біз бұл әрекеттерді 5 ай бойы вагондар оқтап тұрған кезде көрмедік. Тек бір шегі жоқ зум-конференциялар. Мәселені ҚТЖ деңгейінде емес, мемлекеттік саясат деңгейінде шешу керек.

Евгений Александрович, мәселе үкіметтік деңгейде көтерілді ме?

Қазақстанның астық одағы өткен жылдың қараша, желтоқсан айларында вагондар тұру барсында Министрлер Кабинетіне, Премьер-Министрдің Кеңсесіне, Ауыл шаруашылығы министрлігіне, «Атамекен» ҰКП-ға, СІМ-ге жүгінді. Олар ештеңе шешпеді, вагондарды қайтарды, шығындарды тіркеді. Мұнда да өте қызықты тәсіл сонда. Осылайша, «ҚТЖ жүк тасымалдарының» өз пайдасы бар – қытайлықтар транзит үшін төлейді, ҚТЖ экспресс – ҚТЖ еншілесі – контейнерлер тұрған фитингтік платформалардың иесіне де тиімді, оның осы платформаларды ұсынудан табыс табады. Сондағысы, екі құрылым пайда табады, ал біздің барлық экспорттаушылар жағымсыз жерде. Сондықтан, біздің мемлекетіміз үшін оған не маңызды екенін – экспортты дамыта отырып, бизнесті қолдау немесе бір сәттік мүдделер маңызды, ағымдағы ақша табу маңызды ма жоқ па екенін анықтау маңызды. Ал біз болсақ теңселіп, өзімізге не керек екенін білмейміз. Тағы бір маңызды дүниені түсіну керек – Қытайға біздің импортымыз қажет емес. Бүкіл әлемдік нарық олардың аяғында, олар қажет нәрсенің бәрін, қайда және қандай сапада қажет екенін сатып алады. Бір контейнерде біздің зығырымыздың құны шамамен 20 мың доллар, ал автозауыттарға арналған электроникасы бар қытайлық контейнер 800 мың, 1 млн доллар тұрады. Сондықтан біздің тауар басымдыққа ие емес. Ал электроникасы бар контейнер - бұл өнеркәсіптің дамуы, валюталық түсім, жұмыс орындары, қытай экономикасының өсуі. Қытай тарапы басымдықтарды нақты орнына қойды және бізге қарағанда оған не қажет екенін түсінеді.

Бүгінгі таңда экспорт қарқынын қалай бағалайсыз?

Қарқыны өте төмен. Егер әдетте қыркүйек айында экспорт 400-500 мың тонна астық эквивалентіндегі ұннан тұратын бидай болса, биыл біздің бағалауымыз бойынша 250-300 мың тоннадан аспайды.  Қазан айында әдетте 700-800 мың тонна экспортталды, қазір 450 мың тоннадан артық болжап отырған жоқпыз. Әдетте біз экспорттық көлемдердің 50-60% жаңа жылға дейін орындайтын едік, ал биылғы жылы айтарлықтай төмен болды. Мүмкін, экспорт бүкіл маусымға біркелкі созылады ма.

Қытайлық тараптан шектеулерден басқа жағдайға қандай себептер әсер етті?

Біріншісі - астықтың жоғары бағасы. Біздің дәстүрлі экспорттаушыларымызда бұдан былай ақша болмады. Тиісінше, олар ақша жетерлік мөлшерде сатып алады. Бұл бір, екіншісі - Ауғанстандағы жағдай. Дегенмен, Ауғанстан сатып ала бастады деген жеңісті хабарламалар айтылып жатыр. Бірақ ол қисық схемалар бойынша басталды – БАӘ, Түркия, Өзбекстан төлемдерімен. Бірақ бұл ондай көлемдер емес. Ауғанстан экспорттың жалпы көлемінің 40%-дан астамын астық эквивалентінде сатып алатын. Ел өткен жылы 1 млн 153 мың тонна ұн сатып алды. Ал бұл біздің жалпы ұн экспортының 66%-ы. Сондай-ақ, онда 528 мың тонна бидай экспортталды. Жалпы, өткен жылы Ауғанстанға астық эквивалентіндегі экспорт 2,1 млн тоннаны құрады (бидайдың жылдық экспортының шамамен 30% - ы). Оған қоса, Өзбекстан 2020 жылы Ауғанстанға біздің бидайдан жасалған 721 мың тонна ұн жеткізді. Егер барлығын астық эквивалентінде жинасақ, 3,2 млн тонна болады, ал бұл қазақстандық бидай мен ұн экспортының 45%-ы астық эквивалентінде. Алайда, осы себептерге байланысты биыл көлемнің шамамен жартысына дейін төмендеуін болжап отырмыз.