Қазан революциясының әкелген салдары

Ұлы қазан және Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық прогресс

Қазан революциясы. 7 қараша (ескі күнтізбе бойынша қазан) Кеңес үкіметі тұсында өмір сүріп еңбек еткендер үшін ерекше дата. Себебі 7 қараша Ұлы Октябрь революциясының орнағанын атап өтетін күні. Бұл дата әлем тарихында өз ізін қалдырып, көптеген елдер мен халықтардың тағдырына әсер еткен ХХ ғасырдың ірі оқиғасы болып қала бермек.

Ұлы Октябрь социалистік революциясы – коммунистік партияның жетекшілігімен Ресейдің жұмысшы табы кедей шаруалармен одақтасып, 1917 жылы жүзеге асырылған алғашқы жеңімпаз социалистік революция. Қазан төңкерісінің нәтижесінде Ресейде буржуазия мен жер иелерінің билігі құлатылды, пролетариат диктатурасы орнатылды, кеңестік социалистік мемлекет құрылды. Ұлы Октябрь социалистік революциясы марксизм-ленинизмнің салтанаты болды, адамзат тарихында жаңа кезең – капитализмнен социализм мен коммунизмге көшу дәуірі ашылды.

Қазан қарулы көтерілісінің Петроградта жеңіске жетуі, сондай-ақ Қазақстанмен іргелес Ташкент, Омбы,Орынбор, Астрахань тәрізді ірі қалаларда Кеңес өкіметінің орнауы Қазақстанда да биліктің Кеңестердің қолына өтуіне ықпал етті. Алайда Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату төрт айға, 1917 ж. соңынан 1918 ж. наурызына дейін созылды. Бұл процесс аймақтың әлеуметтік–экономикалық және мәдени баяу дамуымен, ұлтаралық қатынастардың күрделілігімен, жұмысшылар мен большевиктік ұйымдардың аздығымен шиеленісе түсті. Кеңес өкіметінің Қазақстанда орнауына Ленин бастаған большевиктердің халыққа бейбітшілік, жұмысшыларға зауыт пен фабрика, шаруаларға жер, ұлттар мен ұлыстарға теңдік пен бостандық беру жөніндегі уәдесі өз септігін тигізді. Кеңес үкіметін орнатуға Орал, Жетісу, Сібір, Орынбор казак әскерлері мен құлаған Уақытша үкіметтің жақтастарының табанды қарсылық көрсетуі жағдайды одан әрі шиеленістіре түсті. 

Революция нәтижесінде ең мықты әрі ықпалды екі әлемдік державаның бірі – Совет Одағы пайда болды. Қазақстан дамудың жаңа жолын таңдауға мәжбүр болды. Социалистік жүйенің дамуы барысында Қазақстан республика атанып, шекарасы белгіленіп, білім, ғылым, денсаулық сақтау, өнеркәсіп пайда болды, бірақ сонымен қатар дәстүрлі қағидалар, тұрмысы, шаруашылығы жоғалып-жойылды. Совет үкіметі ауқымды реформалар жүргізді, бірақ оның бәрі аштық пен қуғын-сүргін арқылы жүргізілді.

1917 ж. соңы мен 1918 ж. наурызы аралығында Кеңес өкіметі Қазақстанда негізінен қалалар мен басқа да ірі халық тығыз орналасқан жерлерде орнады. Кеңес өкіметін орнатумен бірге өлкенің шаруашылығы мен мәдениетін қайта құру шаралары қатар жүргізілді. Өнеркәсіп орындарында, мәселен Спасск заводында, Қарағанды шахтасында, Успен кенішінде, Ембі мұнай кәсіпорындарында бақылау қойылып, сондай-ақ банктер мемлекет меншігіне көшірілді. Кеңестердің 2-ші Бүкілресейлік съезінде қабылданған Жер туралы декрет бойынша алғашқы шаралар жүргізіле бастады.

Қазан төңкерісі қазақ халқына не берді?

Біріншіден, Қазан төңкерісінен кейін социалистік жүйе құрылды. Ал, социалистік жүйе, бір сөзбен айтқанда, адамзаттың даму заңдылығына қайшы келеді. Ол жеке адамның тұлғалық қабілетін ашпайды, тек аз ғана топтың саяси мүддесін көздейді. Адамның басты міндеті ең алдымен жеке басының мүддесін іске асыру десек, социалистік жүйеде түрлі шектеулермен басып тастайды. Егер, сен партияға қарсы болсаң халыққа қарсысың, қылмыскерсің. Совет үкіметі полициялық жүйе құрды. Капиталистік қоғамда да қайшылықтар болған, бірақ, капитализмнің өз реттегіш тетіктері бар. Социалистік жүйеде бірін-бірі реттейтін, бақылайтын механизм болған жоқ. КСРО-ның ыдырауын көбінесе сыртқы себептер деген пікір айтады. Кеңес одағында қоғамдық жүйедегі ішкі қайшылықтар асқынып, ең соңғы шегіне жетті. Бұл жүйеде жеке адамның құқығы да, мүддесі де жоқ, бірінші кезекте әскери саланы дамытуға күш салынды.

Кеңес одағында білім жүйесі жақсы дамығанын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені, социалистік жүйені сақтау үшін білімді адамдар керек еді. Социализмнің абзалдығын көрсету үшін кейбір саланы дамытуға басымдық берілді, денсаулық сақтау жүйесі жақсы дамыды және тегін болды. Мұның бәрі жүйені нығайту үшін қажет. Алайда, одақты жайлаған екіжүзділік, жалған мәліметтер беру, өтірік көрсеткіштер, жоғары жақтың қойған міндеттемелерін орындау, осының бәрі жүйені іштей ірітті. Ғылыми негізде жасалмаған мұндай жасанды жүйе әрине құриды. Лениннен басталған көзбояушылық соңғы кезде, тіпті, шиеленісіп кетті. Саяси элита халықтан мүлдем бөлек өмір сүрді. Халыққа жақсы өмір сүруге мүмкіндік бермеді. Сондықтан, оның ғұмыры ұзаққа бармады. Жалпы, бір қоғамдық жүйе үшін 70-80 жыл қысқа мерзім саналады. Кезінде Маркс капиталистік қоғамды да жойылады деген, бірақ, ол бұл жүйенің өзін-өзі реттейтін тетіктерін байқамады. Ал, Ресейдегі кеңестік жүйенің осындай реттеуші тетіктері  болған жоқ, тек партия жоғары тұруы тиіс болды.

Сонымен, қазақтар үшін бізде Қазан төңкерісі қандай болды, біз одан не үйренеміз және одан кейінгі оқиғалардан не үйренеміз?

Алдымен Қазақстанның сол кездегі қандай болғанын еске түсірейік. Бір жағынан, бұл экономикалық жағынан артта қалған ел еді. Екінші жағынан, ол мегаполистегі капитализмнің даму процестерінен тыс қала алмады және осыған байланысты белгілі бір ілгерілеушілік болды.

Ғалым-экономистер ХХ ғасырдың басынан бастап Ресей бағыты Қазақстанға бұрылғанын айтады. Міне, содан кейін жергілікті экономиканың шикізаттық бағытын өзгерту басталды. Бұл таңқаларлық емес еді: автократия Ресейдің орталық аймақтарына шикізат пен азық-түлік жеткізілуін қамтамасыз ету үшін қажет болды. Сондықтан кеніштер, шахталар мен фабрикалардың саны аз тау-кен өндірісі аймақтың индустриясының негізі болды. Олардың барлығы кішкентай және қарапайым техникалық базасы болды.

XX ғасырдың басында шетелдік капитал қазақ даласына ене бастады, ал патшалық билік бұған жол бермеді. Сонымен қатар, Қазақстанда пайдалы қазба байлықтары бар шетелдіктерді қызықтыратын нәрсе болды.

Қазақстанды шикізат көзі мен нарыққа айналдыру процесінде Орынбор-Ташкент темір жолының, сондай-ақ Троицк, Алтай және Жетісу темір жолдарының құрылысы маңызды рөл атқарды. Олар даланы империяның өнеркәсіптік орталықтарымен байланыстырды және Қазақстанды бүкілресейлік экономикалық нарыққа шығарды. Бұл жерден түрлі өнеркәсіптік шикізаттар, мал шаруашылығы өнімдері, астық экспортталып, зауыттық өнімдер, галантерея, азық-түлік өнімдері әкелінді. Темір жолдар да стратегиялық әскери маңызға ие болды – патша үкіметіне қарсы наразылықтарды басу үшін әскерлер орналастырылды.

Мұның бәрі аймақ экономикасында айтарлықтай өзгерістерге алып келді. Қазақтардың күнкөріс экономикасы біртіндеп ақша-несие, тауарлы экономикаға айналды. Жергілікті нарықтар қалыптасып, даланың әртүрлі бөліктері арасындағы қатынастар күшейтілді. Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда отарлық сипатқа ие болды – ауылшаруашылық өнімдерінің орнына қазақтар Ресей индустриясының өнімдерін алды. Онда сонымен қатар Қазақстан, Орта Азия және Сібір арасындағы, сондай-ақ осы аймақтың өзіндегі қазақ және ауылшаруашылық орыс фермаларының арасындағы экономикалық еңбек бөлінісі көрініс тапты. 1917 жылы қазан төңкерісінде билікке келген топ В. И. Ленин басқарған большевиктер партиясының жетекшілігімен жүзеге асырылды. Оған Петроград жұмысшылары, қала гарнизонының солдаттары мен Балтық флоты матростарының өкілдері қатынасты.