Нан дайындау алдындағы дағдарыс

Нан дайындау дағдарысының алдындағы Кеңес Үкіметі

Ленин 1921 жылы жариялаған жаңа экономикалық саясат одан кейінгі үш жыл ішінде күткен нәтижесін берді. Мұны бірінші болып ауыл шаруашылығындағылар сезінді. 1925 жылы бос жерлердің барлығы дерлік өңделе бастады. Бұл, әрине, егінге әсер етпей қоймады. Астықтың жалпы өнімі жиналып, бұл соғыс алдындағы көрсеткіштен 11 пайызға артық болды. Осылайша, ел жиырмасыншы жылдардың басындағы ашаршылықтың салдарын жеңе білді.

Жеке сауда ісі өркендей түсті. Өнеркәсіптік мемлекеттік кәсіпорындар, шаруалар сияқты пайда таба алатын болып, олар экономикалық есепке алынды. Екі жыл ішінде, яғни 1922-1924 жылдар аралығында республикада КСРО-да алғашқы рет ақша реформасы жүргізілді. Егер реформада алғаш рет кез-келген банкноттың 100 мыңына бір ғана рубль берілсе, келесі жылы миллион ескі ақшаны сол кеңестік рубльге айырбастауға болатындай жағдай болды. 1923 жылға қарай жаңа құрылған Кеңес Үкіметінде біртіндеп жандану, дәлірек айтқанда, жаңа мемлекетте жаңа экономикалық саясаттың дәуірі басталды. 1925 жылдың басында Ресей империясы Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі көрсеткіштерге қол жеткізіп қана қоймай, олардан да асып түсті. Сонымен қатар, бірқатар сарапшылардың пікірінше, бұған тек Жаңа экономикалық саясат ғана емес, сонымен бірге әскери бюджеттің шығындарын азайту арқылы қол жеткізілді. Ал жыл соңында мамандар салаға жаңа технологиялар қажет екендігі туралы ашық айта бастады.

КСРО-да алғашқы шынжыр табанды және доңғалақты тракторлар 1924 жылдан бастап шығарыла бастады. Осындай жағдайда ауыл шаруашылығының үдемелі дамуы туралы айтудың өзі күлкілі еді. Елге индустрияландыру қажет екендігі айқын. Ал 1925 жылы желтоқсанда Партия XIV съезінде бұл ресми түрде жарияланды. Бірақ бәрін жаңа экономикалық саясатқа сәйкес жасау керек болды. Яғни саясат мемлекеттік және жеке капитал ретінде дамуы керек болды.

Бұл нарықтық экономиканың ұстанымдары мен тетіктері Кеңес Үкіметінің экономикасын нығайтуға көмектесуі керек еді. Дәл осы кезде алғашқы бесжылдықтың жоспарын әзірлеу жұмыстары басталды.

Тағы да қарапайым шаруа жұмысшыға көмектесуге мәжбүр болды. Ел астық экспортына сенім артқан болатын. Алайда...

КСРО-да нан дайындауда дағдарыс басталды

1927 жылға қарай астық сатып алу дағдарысының алғашқы белгілері байқала бастады. Жаңа экономикалық саясаттың келгеніне шаруалардың қуанышы су сепкендей басылды. Олар өндірілген тауарлар мен ауылшаруашылық техникаларының бағасы өте қымбат болған кезде астық пен азық-түлік тауарларын сатып алу бағасының төмендігіне риза болмады.

Мұндай жағдайда шаруалар астықтың сатып алу бағасын кемінде үш есе арттыруды талап етті. Билік олардың тарапынан қойылған талаптарды орындамай, шаруалар мемлекетке өз астығын өткізуден бас тартты.

Сонымен қатар, Батыс елдеріндегі дипломатиялық қатынастардағы дағдарыс, атап айтқанда Ұлыбританиямен дипломатиялық қатынастардың үзілуі жалпы жағдайға әсер етті. Шетелдік инвестицияларды алуға үміттенген билік енді ол туралы ұмытуға мәжбүр болды.

Капиталистік елдермен араз болған КСРО алда болатын соғыс туралы айта бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыстың және Азаматтық соғыстың қиындығы мен ашаршылығынан шаршаған халық дүкен сөрелеріндегі барлық тауарларды сатып алды. Дүкен сөрелері босай бастады. Азық-түлік бағасы шарықтап кетті. Адамдар нан алу үшін сағаттап кезекке тұра бастады. Бидай құны да өсті. Ет өнімдерінің бағасының бірден шарықтап шыға келгені туралы айтпай ақ қоюға болады. Халықты азық-түліксіз қалдыру қаупімен қатар әскерді де аш қалдыру қаупі туындады. Бұл жағдайда шаруалар өздерінің талаптарын орындамай, мемлекетке бидай тапсырудан бас тартты, сөйтіп астық экспорты тоқтатады.

Бұл дегеніміз, қалыптасқан кеңестік индустрияға қажетті шетелдік валюта келуін тоқтатып, экономикалық дағдарыс белең ала бастағандығын байқатты.

КСРО нан талондарын енгізді

Билік дағдарыстың себептерін экономикалық пропорцияны бұзумен қарастырды. Әлсіз өнеркәсіптік сала күннен күнге өсіп келе жатқан сұранысты қамтамасыз ете алмады. Билік ауылға бет алды. Олар шаруалардан астықты толығымен тәркілеудің ең қатал әдісін пайдалана бастады. Олардың бұл әрекеті «нан ереуілі» деп сипатталды. Алғаш рет мұндай ерікті әрі мәжбүрлі тартып алу әдісі Қазақстан мен Сібірдің шаруаларында сыналды. Бұл шаралар қылмыстық қудалауға дейін ең қатал жазаға тартылды. Отыз мыңға жуық партия мүшелері, Иосиф Сталин бастағандар Сібірге жіберілді. 1928 жылдың соңында ел нан карталарының не екенін тағы да еске түсіріп, ірі өнеркәсіптік қалаларда олар қайтадан енгізілді. Осылайша, билік «азаматтардың пролетарлық емес санаты» деп аталатын қаражат есебінен, ең алдымен жұмысшылар мен шаруаларды мол нанмен қамтамасыз етуді мақсат етті. Сонымен қатар, шаруалар әлі де қалалық базарларда нан сатуға мүмкіндігі болды. Бірақ бұл сауда қатаң реттелді, яғни бір кесек нан тек бір адамға ғана сатылды. 1929 жылы карточкалық жүйе барлық ел көлемінде енгізілді. Мәселен, жұмысшыға 900 грамм нан алуға рұқсат етілсе, қарапайым адам тек 500 грамм нан алуға құқылы болды. Әрі бұл норма ірі өнеркәсіптік қалалардың тұрғындары үшін қарастырылды. Қалғанының барлығында тиісінше 600 және 300 грамм нан алуға рұқсат етілді. Кейінірек басқа да азық-түлік түрлері үшін талондар пайда болды. Биліктегілер мұндай өрескел қателіктерге қарап отыра алмады. Тиістілер жазалана бастады. 1929 жылы елді одан әрі индустриялануының негізін қалайтын алғашқы бесжылдық жоспары бекітілді. Ал 1929 жылы экономика әкімшілік жұмыс әдістеріне көшті.