Қазақстандағы ГМО: қауіпсіз бе?

Супермаркеттер мен базарлардағы қазіргі көкөніс және жеміс дүкендері әсемдік жәрмеңкесіне айналды. Мінсіз, кемшіліксіз алма, қызанақ, жарқын бұрыш, жүзім немесе құлпынайдың сенгісіз көлемі көздің жауын алады. Олардың дәмдік қасиеттері, бұл басқа мәселе, ал мінсіз көрініс көптеген сұрақтарды тундатады. Мұндай ғажайыпты қалай өсіруге болады және неге бұл көкөністер мен жемістер бұзылмайды, көгермейді және ұзақ уақыт мыжылма тұрады? Кейбіреулер мұны гендік түрлендірілген ағзаларды қолданумен байланыстырады. Адамдардың тағы бір тобы жергілікті бақтар мен саяжайларда өсірілгенді жөн көріп, осындай тамаша жемістер мен көкөністерді жеуге саналы түрде бас тартады.

Қазақстандықтардың тұрмысына ГМО аббревиатурасы кіргеніне көп жыл болды. Бірақ ол әлі күнге дейін көпшілікті қорқытады. ГМО дегеніміз не? Оларды мамандардың көзқарасы бойынша адам өміріне қолдану соншалықты қауіпті ме? Біздің фермерлер ГМО өнімдерін егістіктерде өсіре ме? World of NAN-ға бұл мәселені шешуге Қазақ тағамтану академиясының сарапшылары көмектесті. 

ГМО дегеніміз не?

Алдымен ГМО деген не екенін анықтап алайық. Генетикалық түрлендірілген организм - бұл генотипі гендік инженерия әдістерінің көмегімен жасанды түрде өзгертілген организм, яғни мұндай өзгерістер табиғи түрде мүмкін емес еді. Бұл әдістер өсімдіктерге, жануарларға және микроорганизмдерге қолданыла алады. Көбінесе ГМО жемістер мен көкөністерді өсіру кезінде медицинада және тамақ өнеркәсібінде қолданылады. Неге? Себебі ГМО-ны қолдану дақылдардың пісіп жетілуін едәуір жылдамдатады, көкөністер мен жемістердің генотипінің өзгеруі оларды ауруларға, зиянкестерге және тіпті ауа-райының өзгеруіне төзімді етеді. Өнімдер ұзақ сақталады және жағымды сыртқы көрініске ие. Жоғары өнімді дақыл алу үшін фермерлер жылдар бойы белгілі бір сұрыпты таңдау әдісімен өсірудің қажеті жоқ, тек гендік инженерияға жүгіну жеткілікті.

Қазақстанда ГМО өнімдерін әкелуге рұқсат етілген бе?

Құрамында ГМО бар өнімдерді ел аумағына әкелуге оларды мемлекеттік тіркегеннен кейін және ережелерді сақтаған кезде ғана ресми рұқсат етіледі. Бұл - қауіпсіздікті растайтын ГМО-ны пайдалана отырып алынған өнімге тиісті құжаттың (Кеден одағын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің) болуы. Тамақ өнімдеріндегі ГМО мөлшері бұл ретте 0,9% - дан аспауы тиіс.

Құрамында ГМО бар өнімдерді әкелу кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету

ГМО бар өнімдер үшін тиісті зертханалық зерттеулер жүргізіледі, сараптамалық қорытынды, ғылыми негіздеме және т.б. беріледі. Сарапшылар тарапынан оң шешімнен кейін ғана мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беріледі. Қазақстанда гендік түрлендірілген организмдердің айналымына, олардың 0,9%-дан аспайтын мөлшерлі азық-түлік өнімдеріндегі сандық құрамына қойылатын талаптар бекітілген. ГМО кірістірудің бар-жоғын зерттеу бекітілген стандарттарға сәйкес нақты уақыт режимінде полимеразды тізбекті реакция әдісімен жүргізіледі.

Қай орган әкелінетін өнімдерді тіркеумен айналысады?

Тамақтану академиясында атап өткендей, ГМО-ны мемлекеттік тіркеуді ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің санитарлық-эпидемиологиялық бақылау комитеті жүзеге асырады. Мемлекеттік тіркеуге алғаш рет өндірілетін (дайындалатын) және ел аумағына алғаш рет әкелінетін (импортталатын) ГМО жатады. Тіркелген ГМО тізілімін ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің Қоғамдық денсаулық сақтау комитеті жүргізеді.

Денсаулыққа қауіптер

Тамақтану академиясының мамандарының айтуынша, халықаралық тізілімде тіркелген ГМО желілері барлық сынақ процедураларынан өтті және ресми түрде денсаулық үшін қауіпсіз деп танылды. 2016 жылы ГМО-ның адам денсаулығына әсері туралы ең үлкен зерттеу жарияланды, оның ішінде соңғы 30 жылдағы 900-ден астам ғылыми мақалалардың нәтижелері бар. 50 ғалым мен маманнан тұратын Комитет екі жыл ішінде мақалаларға талдау жасады. Зерттеуді 26 тәуелсіз сарапшы қарап, пікір қалдырды. Зерттеу нәтижелері ГМО қолдану мен әртүрлі аурулардың (қант диабеті, қатерлі ісік, семіздік және т.б.) дамуы арасындағы байланысты анықтаған жоқ, олар туралы көптеген даулар болып жатты.

Біздің елде ГМО өнімдерін өндіруге рұқсат етілген бе? Ауыл шаруашылығында гендік түрлендірілген өсімдіктерді егу?

Қазақстан Картахен хаттамасын ратификациялады. Бұл мемлекеттік шекаралар арқылы қауіпсіз өту, қазіргі биотехнология өнімдерін қайта өңдеу және қолдану үшін қажетті шаралар мен рәсімдер туралы халықаралық келісім. Бүгінгі күні ҚР-ға ГМО бар жемістер мен көкөністер ресми түрде әкелінбейді. Алайда, Тамақтану академиясының мамандары елдің нарықтарында ГМО өнімі болып табылатын Қытайдан келетін өнімдер, әсіресе жеміс-көкөніс өнімдері жиі кездесетінін мойындайды. Қазақстандық алқаптарда өсірілетін астыққа қатысты сарапшылар оның генетикалық түрлендірілген емес екенін сенімді айта алмайды, өйткені көбінесе отандық фермерлер тұқымдарды шетелден сатып алады. Осыған байланысты, шет елдер ГМО тұқымына белсенді түрде көшетінін атап өткен жөн, олардың артықшылықтары туралы біз мақаланың басында айтқан болатынбыз.

«Құрамында ГМО бар»

Тамақтану академиясында айтып өткендей, Қазақстанда ГМО-тауарларды реттеу тек таңбалаумен ғана шектеледі. Құрамында 0,9%-дан жоғары ГМО бар барлық өнім міндетті түрде «құрамында ГМО бар» деген таңбалауға жатады. Егер біреу республикаға генетикалық өзгертілген организмдерді немесе азық-түліктерді генетикалық модификацияны қолдана отырып әкелгісі келсе, онда оның өнімдері белгіленген процедурадан өтуі керек. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, адамдардың басым бөлігі әлі күнге дейін күмәнді тауарларды сөрелерге қою үшін бақылауды айналып өтеді.

ДДҰ ұстанымы

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ГМО өнімдерін тестілеу хаттамаларын қарастыра отырып, ГМО мақұлданған елдерде халықтың көп бөлігі осындай тамақ өнімдерін тұтынғаннан кейін ГМО элементтерінің адам денсаулығына ешқандай әсері табылмағанын ресми түрде мәлімдеді. ДДҰ әр өнім адамдар үшін қатаң қауіпсіздік тексерісінен өтетінін және тиісті органдар уақыт өте келе қауіптерді болдырмау үшін өнімді мақұлдағаннан кейін қадағалайтынын атап айтады.

Қазір ГМО көкөністер мен жемістер әлемді жаулап алды. АҚШ, Канада, Үндістан, Қытай, Бразилия сияқты ауылшаруашылық дақылдарының жетекші өндірушілері ГМО жүгері, соя, мақта, күріш, қызылша, картоп және басқа да дақылдарды өсіруге көбірек жер бөледі. ГМО қарсыластары әлі де өздерінің зиянын дәлелдеуге тырысып жатқан кезде, жақтаушылар бұл генетикалық инженерия әлемнің түкпір-түкпірінен келген фермерлерге климатқа, зиянкестерге байланысты егіннің бұзылуын болдырмауға, өнімді сақтау мерзімі мен фермерлердің кірістілігін арттыруға мүмкіндік беретініне сенімді.

Сонымен қатар, Қазақ тағамтану академиясының мамандары аумағы бойынша әлемде 9-шы орынды алатын Қазақстанның бір миллиард адамды ГМО-сыз экологиялық таза өніммен тамақтандыруға қабілетті ауыл шаруашылығы секторының әлеуеті бар екеніне сенімді.