Репрессияға ұшыраған ғалымдар

Репрессияға ұшыраған ғалымдар

Тарих тұнған қатігездік пен талас-тартысқа толы. Әсіресе он тоғызыншы –жиырмасыншы ғасырлардың аралығы зиялы қауымның жаппай репрессияға ұшырауы, қудалануы, адам төзгісіз қиянатқа ұшырауы белең алған уақыт. Ұлт азаматтығы мен бостандығы үшін күрескен ұлы тұлғалар ғана емес, ғылым мен білімде де жаңалық ашқан ғұламалардың өзі атылып, жазықсыз жапа шеккендігі белгілі. Халықтың рухани мәдениетін, сақтаушы, қорғаушы және дамытушы болғандар жаппай түрмелерге жабылды, айдалды, атылды. Бүгін біз солардың бірқатарымен таныстыратын боламыз.

Афанасьев Яков Никитович (1877-1937) – топырақтанушы, геология және минералогия ғылымдарының докторы, профессор, Беларуссия КСР Ғылым академиясының толық мүшесі. Революцияға дейін ол Ресей империясының көптеген ауылдарында топырақты зерттеумен, алынған өнімді аналитикалық өңдеумен айналысты. Ресейдің әртүрлі аймақтарының экономикалық өрлеуімен танысып, осылайша болашақ ғылыми тұжырымдамалардың негізін қалады. 1917 жылғы төңкерістен кейін ол елдің өндіргіш күштерін зерттеу жөніндегі комиссияның мүшесі болды және Мәскеудегі Жерге орналастыру институтының профессоры болып қызмет етеді. 1921 жылдан бастап Беларуссияда жұмыс істеді. Беларуссия ауылшаруашылық академиясының топырақтану кафедрасының меңгерушісі болды. 1931 жылы ол БССР ауылшаруашылық топырақтану және тыңайтқыштар ғылыми-зерттеу институтының бірінші директоры болып тағайындалды. Оның бастамасымен БГУ-да топырақтану кафедрасы құрылды. Беларуссиядағы топырақ зерттеулерінің негізін қалаушы және ұйымдастырушысы ретінде кеңестік топырақтану ғылымының бастауында тұрды. Ол әр түрлі топырақ аудандарында өнімділікті арттыру және топырақтағы артық ылғалмен күресу мәселелерімен айналысты. Ол батпақты топырақтың биологиялық және минералды шығу тегі туралы және олардың әр түрлі мелиоративті қажеттілігі туралы ілімнің негізін қалаушы. Оның 30-дан астам ғылыми жұмыстары, оның ішінде 4 монографиясы бар. Яков Афанасьев 1937 жылы тамызда қамауға алынды. Ол ұлтшылдық, революцияға қарсы және террористік әрекеттері үшін айыпталып, өлім жазасына кесіледі. 1957 жылы қайтыс болғаннан кейін ақталады.

Студенттік кезде жазғы демалыс уақытында Яков Никитич Түркістан экспедициясына қатысып, сулы шөгінділерді зерттейді, Хиуаның айналасын, Сырдария өзенінің алқабын, Чирчик және Ангрен өзендерінің сулары мен басқа жерлерді аралайды. Жиналған тау жыныстары мен топырақ үлгілерін Мәскеу топырақ комитетінің зертханасында талдайды. Көптеген уақыт зерттеу жүргізген Яков Никитич алғаш рет теріс рельефті элементтердің топырағын аймақтық деп қарастыруды ұсынды, ал ғалымдар В.В. Докучаев пен Н.М. Сібірлер тек жазықтардың топырақтарына жатқызады. Ғылыми жұмыстармен айналыса жүріп, ол бірнеше буын шәкірттерді тәрбиелеп шығады. Оның еңбектері топырақ зерттеу ғылымында баға жетпес құнды құжаттар болып саналады. Оның зерттеулерінің нәтижесінде топырақтың арнайы карталары жасалып, диқандарға көп көмек болды. Педагогикалық қызметпен айналысып, ғылыми мәселелерді шеше отырып, Я.Н. Афанасьев ауыл шаруашылығына көмек көрсетуге қатысуды өзінің міндеті деп санайды. Афанасьевтің ірі ғылыми еңбектерінің бірі 1931 жылы үш тілде жарияланған – «Жердің топырақ бетінің негізгі белгілері». Бұл монография әлемнің топырақ картасына айналды. Ғалым Н.И. Вавилов оған топырақтану ғылымында диалектикалық әдісті қолданудың керемет мысалы деген баға береді. Ол Беларуссияның топырақ картасын алғаш жасап шыққан ғалым. Яков Никитич өзінің барлық шығармашылық қабілеттерін арнаған жұмыстарын көптеген студенттері мен ізбасарлары жалғастыруда және дамытуда. Олар топырақ генезисі мен классификациясы саласында үлкен жетістіктерге жетті.

Вавилов Николай Иванович (1887-1943) – ботаник, географ, генетик, селекционер. 1923 жылдан бастап КСРО Ғылым академиясының академигі, 1929-1940 жж. Галледегі академия мүшесі (1929), Прага (1936), Аллахабад (1937), Эдинбург (1937), Лондон корольдік қоғамының мүшесі. Организмдердің тұқым қуалайтын өзгергіштігі, селекцияның биологиялық негіздері, мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары, өсімдік иммунитеті туралы гомологтық қатарлар заңының авторы. Ол әлемдегі ең ірі мәдени өсімдіктердің коллекциясын жинады, егістік дақылдарын сорттық тексерудің негізін қалады. Қамауға алынған Вавилов тергеудің 11 айында жалпы ұзақтығы 1700 сағатты құрайтын 400-ге жуық жауапқа төтеп берген. Тергеу арасындағы үзілісте (1940 ж. қыркүйек - 1941 ж. наурыз) «Ауыл шаруашылығының даму тарихы» кітабын жазады. 1941 жылдың 9 шілдесінде контрреволюциялық айыптау әрекеті үшін өлім жазасына кесілді. КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1942 жылғы 23 маусымдағы шешімімен жаза түрі ауыстырылып, 20 жылға бас бостандығынан айырылды. Дистрофияның ауыр түріне шалдығып Вавилов өлімінен екі күн бұрын түрме ауруханасына түсіп, 1943 жылы 26 қаңтарда қайтыс болады. КСРО Жоғарғы Сотының қаулысымен 1955 жылы ақталады. Ғылым академиясында 1955 жылдың 9 қыркүйегінде Ғылым академиясы Президиумының қаулысымен Ғылым Академиясының академигі атағы қайтарылып береді. Ол өсімдіктің генетикалық ресурстарының ресейлік ғылымын әлемдегі жетекші орынға шығарды, жер бетіндегі мәдени өсімдіктердің және олардың жабайы түрлерінің ең құнды гендік банкін жасады. Бұл Ресей генетикасы мен өсімдік шаруашылығында әрі халықаралық деңгейде мойындалды. Ол диктатор Сталиннің қолдауымен жалған ғылыммен күресте қайғылы түрде қайтыс болды деген тұжырым бар. Алайда, жылдан-жылға оның жұмысы мен гендер жинағы жер шарындағы аштықты болдырмауда оның есімі мен ғылыми ерлігі әлемнің барлық елдерінде танымал болды.

Тулайков Николай Максимович (1875-1938) – топырақтану және агрономия саласындағы көрнекті ғалым. 1916-1920 жж. Ресей Ауыл шаруашылығы министрлігі Ауыл шаруашылығы департаментінің ғылыми комитетінің төрағасы. 1920-1932 жылдары профессор, Саратов ауылшаруашылық институтының төрағасы және меңгерушісі, Саратов тәжірибелік станциясының егістік алқабының меңгерушісі, 1929 жылдан бастап Бүкілресейлік астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының директоры, ВАСХНИЛ ұйымдастырушылардың бірі және вице-президенті, В.И.Ленин атындағы сыйлықтың лауреаты (1929), КСРО Ғылым академиясының академигі (1932) және Бүкілодақтық ауылшаруашылық институты (1935), Ауыл шаруашылығы, өсімдіктер физиологиясы, агрохимия, топырақтану және өсімдік шаруашылығы бойынша 400-ден астам ғылыми еңбектердің авторы. 1932 жылдан бастап КСРО Ғылым академиясының академигі. 1937 жылы революцияға қарсы революциялық әрекеті үшін қамауға алынып, Саратовқа айдауға жіберіледі. Қамауға алынған соң, қайтыс болады. 1938 жылы 29 сәуірде Ғылым академиясының Бас Ассамблеясынан шығарылады. 1967 жылғы 11 тамызда Николай Тулайков есімі ақталады.

Николай Максимовичтің топырақтану туралы алғашқы ғылыми еңбектері Мәскеу ауылшаруашылық институтының «Известия» басылымында жарық көрді. Олар топырақтың генезисіне қатысты материалдар ғана емес, сонымен қатар сортаңды жетілдірудің, бағалау әдістерінің практикалық мәселелерін қамтыған жарияланымдарды ұсынды. 1910 жылы Безенчук станциясына директор болып тағайындалғаннан кейін, оның еңбек жолында өрлеу басталып, станция жұмысы өркендей бастайды. Осы уақыт ішінде станцияға келгендердің барлығы оның тәжірибелік өрістерінде жоғары мәдениеттілік, тәртіп пен дәлдік сақталатынын атап өткен. Николай Максимовичтің жұмысқа қабілеті ерекше болған. Ол барлық қызметкерлерді өзінің ынта-жігерімен талаптандырып, байыпты ғылыми зерттеулердің дәл орындалуын талап етіп отырған. Негізгі дақылдарды өсірудің технологиялық әдістерін жасау бойынша қолданбалы жұмыстармен қатар теориялық зерттеулерге көп көңіл бөлген.Тәжірибелік станцияның ғылыми қызметінің негізгі бағыты – құрғақшылыққа қарсы күрес әдістерін зерттеу және жасау болды. Осы мәселені шешуге Н.М.Тулайков топырақ, физиологиялық, ауылшаруашылық зерттеулерін жеке өзі басқарды. Безенчук тәжірибелік станциясында салыстырмалы түрде қысқа жұмыс уақытында Н.М.Тулайков ауыл шаруашылығының әртүрлі мәселелері бойынша 100-ден астам ғылыми еңбектер жариялады. Жалпыға танымал 6 томдық «Безенчук тәжірибелік станциясының есептері» жарық көрді. Сол кезеңде 80-нен астам бюллетень жарияланды. Станция барлық Ресей және 25 американдық тәжірибелік станциялармен ғылыми жұмыстармен алмасуды бастайды. Бүкілодақтық тыңайтқыш және ауылшаруашылық топырақтану ғылыми-зерттеу институтымен бірге С.М.Тулайков жергілікті топырақта минералды тыңайтқыштардың тиімділігін зерттеу бойынша көптеген жұмыстарды бастады. Агрохимиялық зертханада транспирация коэффициенттері мен топырақ ерітіндісінің осмотикалық қысымының түсім мен астық сапасына тигізетін рөлі туралы зерттеулер жүріп жатты. Тулайков есімі өткен ғасырдағы орыс агрономиясының көрнекті қайраткерлері Костычев, Д.Н. Прянишников, К.А. Тимирязев, В.В. Докучаев, Н.И. Вавиловтармен қатар тұрғаны таңқаларлық емес. Себебі ғылымға қосқан жаңалықтары олардың есімін мәңгілік танымал етті.