Күріш атасы – Ыбырай Жақаев

Ыбырай Жақаев: Мен халқымды тойдыру үшін еңбек еттім

Күріштің бабын тауып, баласындай мәпелеп, дүниежүзілік рекорд жасаған қазақтан шыққан диқан Ыбырай Жақаев көпшілікке танымал. Оның «Еңбектің көзін тапқан, байлықтың өзін табады» деген қанатты сөздері халық арасында ұранға айналып үлгерді.

Қазақтың қарапайым адамы еңбек адамы статусын биікке көтерді. Ол еңбек түбі береке-байлық екендігін дәлелдеді.

Тура 72 жыл бұрын 1947 жылы қызылордалық күріш өсіруші Ыбырай Жақаев орасан зор өнім – әр гектарынан 171 центнер күріш алды. Осылайша, әлемдік рекорд орнатылды. Ал Ыбырай Жақаев есімі әлемдік тарихтың алтын парақтарына жазылды.

Атақты күріш өсіруші Ыбырай Жақаев 1891 жылы мамырда Қызылорда облысы, Сырдария ауданының 13 ауылында дүниеге келген. 50 жыл бойы күріш өсірумен айналысқан ол 1947 жылы ол әлемде бірінші болып гектарынан 171 кг күріш дақылын алып, келесі жылы оған Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Жақаев өндірісінде 1942-1967 жылдары күріштің орташа өнімі 80-92 кг/га құрап, жалпы ауданы 20 га құрады.

Ол күріш өсірудің ерекше әдісін ойлап тапты.

1950 жылдары, оның жасы үлкен болғанына қарамастан, жас тәжірибелі күріш өсірушілерге сабақ беретін мектеп ашты.

Ыбырай Жақаевтың есімі тек біздің елде ғана танымал емес еді. Ол күрішті ежелден ұлттық тағам деп санайтын шығыс елдерінде де жақсы танымал. 1968 жылы 77 жасында ол егістік даласынан зейнеткерлік демалысқа кетіп, 1981 жылы 19 қыркүйекте 90 жасында қайтыс болды.

Еңбек Ері атағына ие болу өте ауыр жүктеме. Алайда Ыбыке (Ыбырайдың құрметті аты) еңбектің ең қиын сатыларынан өтті. Мұны оның ұзақ 90 жылдық өмірі мен жұмысының нәтижелері дәлелдейді. Осындай адамдардың арқасында Қызылорда облысы бүгінде жоғары деңгейге көтерілді. Оның әл-ауқатының бір факторы – күріш дақылдары, оны жандандыруда елу Социалистік Еңбек Ерімен бірге Ыбырай Жақаев да үлес қосты деуге әбден болады. Ол жолдан тайған жоқ және басты мақсаты – Кеңес өкіметі орнағанға дейін басынан өткерген аштықтың енді қайталанбауы үшін халықты тамақтандыруды алдына мақсат етіп қойды.

1940 жылы Шиелі ауданындағы 19 колхоз 19 Социалистік Еңбек Ерін тәрбиелеп шығарды. Аймақтың табиғаты осында аз жұмыс күші бар суармалы егіншілікті дамытуға мүмкіндік берді. Атақты топырақтанушы В. Боровский атап өткендей, Сырдария өзені өзеннің шөгінділерімен ағып, елді мекеннің биік нүктелерінде орналасқан. Өзендегі су деңгейі топырақ бетінен жоғары. Сонымен қатар, Сырдария өзенінің алқабында орналасқан Шиелі оазисі Қызылқұм үстірті мен Қара-Тау тауларының батыс ұшы арасында орналасқан. Дельтаның алдын-ала төмен түсірілген аймағында өзен су асты материалды қарқынды түрде жинап алады, ол ені 3-5 км-ге дейін күшті түзілген.

1940 жылы мұнда Жаңа-Шиелі каналы салынды, бұл күрішті ғана емес, сонымен бірге мақтаны да өсіруге мүмкіндік берді. Ал екінші дүниежүзілік соғыс кезінде мақта күрішпен толығымен алмастырылды.

Қарапайым күрішші өз бақытын осылай еңбектен тапқан еді. Ол бұл жетістіктерімен тоқтап қалған жоқ, көптеген ізбасарлар тәрбиеледі, Жақаевшылар қозғалысы елімізде кеңінен етек алды. Ал, 1974 жылы Ыбырай Жақаевқа екінші рет Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Кейінгі кезде күріш егетін жер көлемі 2 мың гектарға дейін төмендеп кетіп еді. Қажырлы еңбектің арқасында қайтадан 11 мың гектарға дейін көтерілді. Ал, 1977 жылы аудан шаруашылықтарында 12 400 гектар жерге күріш егіліп, 1980 жылдары егістік көлемі 15 000 гектардан асып, шиеліліктер күріш өсіруден, мол өнім келтіруден ешкімді алдына шығармады.

Сыр бойында даңқты күрішшінің мыңдаған шәкірттері бар. Жақаевтың жастарға жазған хаты талай адамға жігер, күш-қайрат беріп, ел байлығын еселеу жолында өнегелі өміршеңдігін танытты. Ы. Жақаев өмірі тамаша өнегесімен тарихқа енеді. Диқанның еңбектегі жемісті, жеңісті жолдары осылай қалыптасқанын жас ұрпақ жадында сақтап, ұмытпағайтындығы шындық.