Тың игеру жылдарындағы өнер саласы

Қазақстан, Украина, Еділ бойы, Сібір, Оралдың бос жатқан жерлерін игеру, тыңайған жерлерге егін егу, халықты нанмен тойдыру мақсатында басталған науқан Кеңес Одағының тарихында қалған ұмытылмас оқиға. Әрине, жалпыхалықтық науқанға айналған шара өнер саласы да тыс қалған жоқ. Әдебиет, кино, сурет, музыка т.б салалар да тың игеруді жан-жақты әспеттеп жатты. Солардың бірқатарына тоқталып өтейік.

Бейнелеу өнеріндегі – тың игеру

Ұлттық науқанға айналған – тың және тыңайған жерлерді игеру – кеңес суретшілерінің ойлары мен сезімдерін қызықтырмай қоймады. Шынайы көркем образдарда тың патриоттардың тың жерлердегі еңбегінің сұлулығы мен ұлылығын бейнелеу және жаңа істің жеңісіне көмектесу кеңес өнерінің маңызды міндеттерінің бірі болды.

Көптеген суретшілер, әсіресе жастар тың жерлерге жасалған игеруге үлкен қызығушылық танытты. Тың жерлерді игерудің алғашқы күндері далада болған олар, тың игерудің ең бір қиын кезеңіне тап болды, партия басшылығының тапсырмасымен келген жастардың алғашқы кездегі қиыншылықтар мен қиындықтарды жеңіп, еңбектің тәтті дәмін тартқан адамдарды көрді. 1954 жылдың көктем-жаз айларында Т.Салахов, Д.Мочальский, Л.Рабинович, В.И.Басов, М.И.Ткачев, В.Е.Цигал және басқалардан тұратын бір топ суретшілер тың игерудің этюдтарын бейнелеуге келді. Тың игерушілер көрген барлық қиындықты олар да көрді. Олардың сапарының нәтижесі 1954 жылы Мәскеуде өткен «Мәскеу суретшілерінің тың және тыңайған жерлерге сапарлары» көрмесі болды.

Социалистік Одақтың әр түкпірінен тың жерлерге өз еріктерімен келген тракторшылар, агрономдар, инженерлер, құрылысшылар және басқа мамандықтардың жұмысшыларымен қатар өмір сүрген суретшілер партия мен комсомол тәрбиелеген тың игерушілердің жаппай күнделікті жұмысының батырлығын сезінді, көрді. Бұл суреттер мен эскиздердің кейбіреуі 1954 жылы Бүкілодақтық көрмеде және И.В. Сталин автомобиль зауытының Мәдениет сарайында көрмеде көрсетілген. Олардың ішінде аяқталған өнер туындылары аз. Негізінен, олар тың жерлерге алғашқы күндер мен айлар туралы көркем репортаж болып келеді. 1955 жылы «Совет суретшісі» баспасы көрменің қорытындысы бойынша «Тың жерлерден суреттер, кітаптар шығарды. Кітапқа негізінен 1954 жылдың көктемі мен жазындағы суретшілердің жұмыстары енді.

Әдебиеттегі – тың игеру

Алғаш рет тың тақырыбына жарық көрген кітаптың бірі Леонид Брежневтың «Целина» кітабы. Бұл «Естеліктер» кітабының алтыншы тарауы ретінде басылып шыққан.

1954 жылы Леонид Ильич екінші, ал 1955 жылдан бастап – Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы болып сайланды. Оның партиялық басшылық жылдары тың жерлерді игерудің басталуымен тұспа-тұс келді. Кітапта Хрущевтің жеңіл сындары бар, оның бұйрығына сәйкес, тың жерлерге тар темір жолдар салынды, ақшаны ысырап етпеу керек, дереу автомобиль жолдарын жобалау керек деген деректер келтірілген. Кітапты оқи отырып, Брежневтың нанға деген ерекше құрметін байқайсың. «Нан қоқымын алақаныңа салып, тауысып жеп қой» деген ұғымдар келтірілген.

Сонымен қатар Сергей Антоновтың «Алёнка» кітабы маған қатты әсер етті. Автор тың және тыңайған жерлерді игеру кезіндегі барлық шындықты ашады. Кітап тілі қарапайым және бәріне түсінікті, көптеген салыстырулар, эпитеттер, ауызекі сөйлеу тілі көркемдік стилмен жазылған. Мұның бәрі осыдан алпыс жыл бұрын болған оқиғаларды, сол кезеңде не болып жатқанын түсінуге және ойша көруге көмектеседі. Автор терең мағынасы бүгінгі күнге дейін сақталған тіркестерді қолданады.

Кітапта автор сол күндердің өмірінің барлық күрделілігін қарапайым тілмен жеткізе білген. Антонов қарапайым кеңес адамдарының жарқын болашаққа деген сенімін, жаңбыр, жел, суыққа қарамай еңбек еткен адамның бейнесін көркем сөзбен бейнелей білген.

Тың игерушілердің жарқын бейнесі сонымен қатар А. С. Тахтаровтың «На трудной, но родной земле» кітапбында да терең бейнеленген. Ол: «Соғыстан кейінгі алғашқы маңызды оқиға біздің шөлейт аймақ үшін елде басталған тың игеру эпосы болды. 1954 жылдың ерте көктемінен бастап Палласов ауданына одақтың түрлі қалаларынан елшілер келе бастады, ол жергілікті машинисттерге ғасырлар бойғы егістікке дәнді және жемдік дақылдардың егістік алқаптарын кеңейтуге жер жыртуға көмектесті»,- деп жазды.

Тың жерлерді игеруге арналған мақалалардың бір легі топтастырылып кітап түрінде жинақталып шыққан. Олардың көлемі өте кішкентай болса да, үлкен мағынаға ие кітаптар еді. Анатолий Салуцкийдің Мәскеу қаласында «Балалар әдебиеті» баспасынан шыққан «Менің елім» кітабын оқуға болады. Кітапта тың жерлерді игеруге келген Сібірдегі, Вологдадағы адамдардың өмірі туралы көп нәрсе жазылған. Бұл кітап мамандық іздеп арман қуған жастар тағдыры туралы. Кітаптың «Күшті бидай» әңгімесінде Ақмола облысының Есіл ауданының теміржол вокзалына келген алғашқы тың игерушілер туралы айтылған. Волгоград қаласының «Төменгі Волга» кітап баспасынан «Жер қазынасы» 1985 жылы әдеби-көркем жинағы шықты. Онда жер туралы очерктер мен әңгімелер, онымен жұмыс істейтін адамдар туралы жазылған, тың батырлары тың игеру жерлерін еске алған естеліктері жазылған.

Елуінші және алпысыншы жылдары В. В. Максимовтың «Сілтеме» әңгімесінде «Коммунизмге жол» колхозын басқарған Социалистік Еңбек Ері Петр Игнатьевич Чериковтің сөздері келтіріліп, «... адамдардың елдің экономикаға деген адалдық сезімдерін тәрбиелеу болды» деп еске алады. Адамның жеке басының пайдасы үшін емес, елдің әлеуетін көтеру алға қойылды»,- деп жазды.

Тың игеру тақырыбын Қазақстандық ақындар да жырына қоспай кетпеді. Мәселен, Ю.Шапоев «Красные курганы», А.Баницкин "Вся жизнь в борьбе. В борьбе за хлеб насущный...", Е.Березнева «Школа целины», Л.Биль «Встречи в пути», А.Бисембаев «Золотая нива»,Э.Госсен «Когда кричит земля... или к чему привели освоение большой и малой целины и наше вторжение в природу»,В.Гундарев «Символ минувшей эпохи», И.Шухов «Отзвуки подвига: Очерк о целине», Джубан Мулдагалиев «Первая палатка» жырлары сол уақыттың жемісі.

Киномотография

Тың игеру тақырыбына аса көп кино арналмаған. Бірақ кеңес дәуірінде түсірілген фильмдер бізге сол уақыттың қуаныш пен қайғы-қасіретті көріп, сезінуге көмектеседі.

Ең алғаш 1955 жылы Николай Погодиннің сценарийі бойынша режиссер Михаил Калатозовтың түсірген «Алғашқы эшелон» киносы эфирге жол тартты.

1954 жылы әйгілі кеңес операторы Юрий Екельчикке кеңестік операторлардың алғашқысы болып тәжірибелік кең экранды түсірілім жасау ұсынылды. Кино түсіруге таңдау түскен адам өте бақытты болды, себебі кең экранда түсіру Екельчик үшін үнемі «шеңберден шығуға», «орасан зор құшақтануға» ұмтылғандай жасалған болатын. Бірақ жаңа формат жаңа проблемалар туғызды. Екельчик актерлердің ең мәнерлілік көрсетілімінің жолдарын іздейді, қозғалыс кезінде түсірілім мүмкіндіктерін тексереді. Осылайша режиссер Михаил Калатозовпен бірге Екельчик Николай Погодиннің сценарийі бойынша алғашқы кеңестік кең экранды «Целина» фильмін түсіруге дайындықты бастайды. Өкінішке орай, фильмді қарапайым экранға түсіруге мәжбүр болды. Бірақ Екельчиктің жұмысы жоғалмады, экспериментальды түсірілім және актерлердің кең экранға түсіруі операторлар жаңа форматты игергеннен кейін жұмыс істеуге ие болды. «Алғашқы эшелон» (фильмінің аты экранда пайда болды) Екельчиктің өзгеру, жаңа мазмұнды білдірудің жаңа құралдарын табу қабілетін тағы бір көрсетті.

1958 жылы «Тың жерлердегі Иван Бровкин» атты фильм шықты (режиссері – Иван Лукинский, сценарийі - Джордж Мдивани), бұл өзіндік тартымды фильм болып шықты. Ал 1961 жылы Сергей Антоновтың кітабы негізінде «Алёнка» фильмі жарық көрді. (режиссері – Борис Барнет, сценарийі – Сергей Антонов). Тың игеру тақырыбында соңғы эпизод – 1979 жылы «Нанның дәмі» фильмінің шығуы болды. (режиссері - Алексей Сахаров, сценарийшілер – Алексей Сахаров және Валентин Черных). Тың игеру тақырыбына түсірілген бұл фильмдердің негізгі идеясы комсомол жастарының ерлігін, жарқын болашаққа деген сенімін көрсету болды. Аталған фильмдер көрермен бағасын алып, түпкі мақсатына қол жеткізді деп айтуға болады.

Тың игеру және музыка

Ән адам өмірінің өзгермес бөлшегі. Қай заманда болмасын ән адам жанына ерекше мән беріп, тіршілік иесінің музыка арқылы өмірге деген құлшынысы арта түскен. 1954 жылы тың игеру науқаны басталған уақытта осы бір тарихи маңызды оқиғамен сол тақырыпта музыка да туды. Тіпті халық арасына «нан болса – әнде болады» деген нақылдың болуы, нан мен әнге ерекше көңіл бөлінгендігін білдірсе керекті. Тың игерудің 60 жылдығы өтсе де, тың игерушілер «Едут новоселы» әнін әлі күнге дейін біледі. Бұл әннің музыкасын Ресей Федерациясының халық әртісі, РФ еңбек сіңірген әртісі, Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты Евгений Павлович Роджин жазған. Ән әлі күнге дейін туыстар мерекелік басқосулар мен туған күндерге жиналған уақытта шырқалады. Бұл ән, әсіресе, әйгілі Орынбор халық хорының орындауында керемет естіледі.

«...это, это, это Целина » деген сөздері бар ән бәріне таныс!

Бұл сол кезде күн сайын радиода айтылатын әндердің бірі еді.

Владимир Гаврилович Харитоновтың сөзіне Оскар Борисович Фельцманның «Тың планета» әні сол кезде жастар арасында ең сүйікті ән болды.

Тың топырақты игерумен қандай-да бір байланысы бар адамдардың жүрегінде тағы да көптеген жақсы әндер қалды. Жастар бас қосқан кештерде, жұмыстан кейін клубтарда жиналып, ән айтты, би биледі, өлең оқыды. Жастар фестивалдері, концерттер, би кештері өткізілді. Ән әрдайым тың игерушілерді қолдап, олардың жанымен бірге болды, оларға барлық қиындықтарды жеңуге көмектесті деуге болады.

Виктор Мильтоның сол кезеңде жазған көптеген шығармалары тың игерушілердің әнұранына айналды. «Песня о первой палатке», «Что горевать нам, мальчики!», «Солончаки», «Песня о горячем сердце» әндері сол кездегі романтика, тың жерлерге адалдық туралы айтылған гимн іспетті болды. Қазақстандағы Целиноград қаласында (қазіргі Нұр-Сұлтан) «Тыңға адалдық» клубы құрылды, оған шығармашыл жастар, тың игерушілер және Виктор Мильтоның өлеңдері мен музыкасын сүйетіндер жиналды. Олар оның әндерін шырқады, сол кезді есіне алуды әдетке айналдырды.

«Иван Бровкин на целине» атты кинофильмде  Леонид Харитоновтың өзі аккордеон ойнап, «Орынбор даласы», «Отызыншы жылдардағы комсомол мүшелері», «Қиын жолдарда», «Мен қалай жүре аламын» атты тамаша әндерін орындайды. Бұл әндердің авторлары – композитор Анатолий Лепин, ал сөздердің авторы – Алексей Фатянов болатын.

Данышпан Абайдың “Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең” деген сөздері жалпы адамзат өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі өлеңмен өрнектелетінін айқын көрсетеді. Сондықтан болар кез-келген уақытта ән адам өмірімен қатарлас бірге жүрді. Музыка да тың игеру айналып өтпеді.