Тың игеру кезіндегі кадр мәселесі

Тың игеру жылдарындағы кадр саясаты

Жалпы, Кеңес одағының тың және тыңайған жерлерді игеруі дүние жүзі бойынша өте ауқымды экономикалық жобалардың бірі болды. Қазір қоғам да уақыт басқа. Сондықтан болар тың игеруге деген көзқарас та өзгерді. Біреулер оны құптаса, екіншілері жоққа шығарады. Сол кездегі одақ көлемінде тың және тыңайған жерлерді игеру 42 миллион гектар болса, Қазақстанда ол 26 миллионды қамтыды. Яғни, жерді игерудің алпыс пайызы Қазақстанға тиесілі болды. Сөйтіп, еліміз тыңның орталығына айналды.

Экономикалық жобаның орындалуы көптеген кемшілікке ұрындырды. Алғашқы жылдары тың игерілген жерлерден миллиард пұт астық алу оңайға түскен жоқ. Оған қанша күш сарп етілді. Бірақ орталық тың игеруді ұраншылдыққа, науқаншылдыққа айналдырып жіберді. Тың игерудің нәтижесінде Қазақстан ірі астықты республика атанып, экспортқа өз өнімін шығара бастады. Қазір де астықты держава қатарындамыз. Жаңадан көптеген колхоз-совхоздар бой көтерді. Олар толықтай техникамен жабдықталды. Халықтың жағдайы мен тұрмысын көтеру үшін мектептер мен ауруханалар, мәдениет үйлері, теміржол және тас жолдар салынды.Бұл кадр мамандарының арқасында жүзеге асты.

Кеңес өкіметі қаржыны тың игеру жерлеріне жұмсап, оған кірмеген аймақтар ескерусіз қалды. Ол өңірлердің экономикасы дамымай, өгей баланың күйін кешті. Сондай-ақ тыңгерлер жыртуға жарамайтын жерлерді де жыртып тастады. Бұл қазақтың тынысы мен тұрмысын тарылтты. Біздің халқымыздың тіршілігі мал шаруашылығымен біте қайнасқан. Сондықтан жайылымдық жерлер тарылып, ел қорасындағы азын-аулақ малды қайда бағарын білмеді. Мал жаятын жер болмағаннан кейін жағдайы нашарлады. Мұны ұжымдастыру кезінде ауқаттылардың мал-мүлкін тәркілеп, өздерін жер аударған көрініспен салыстыруға болады. Оның үстіне, тың игеру кезінде қазақтың болмысы, тілі мен дінін ешкім елемеді.

Елімізге сырттан екі миллионға жуық адам келді

Соның салдарынан халқымыздың саны өз жерінде азшылыққа ұшырады. Кейбір дерек бойынша, тың игерілген ауылдарда 700-ге жуық қазақ мектептері жабылған. Сондай-ақ жаңадан құрылған совхоздарға ұлтымызға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын есімдер берілді. Мәселен, не теңізі, не өзені жоқ бір ауылға адмирал Ушаковтың аты қойылды. Әрі қарай Антоновка, Ленинградский, Карл-Маркс деп кете берді... Сөйтіп, қазақтың байырғы жер атаулары ұмытылды. Қазір сол ауылдардың көне атауларын қайтарып жатқанымыз тарихи шындықтың салтанат құрғаны деуге болады.

Солақай саясаттың салдары

Тезірек жырту, өнім алу, рекорд жасап жоғарыға жалаулатып, кеудеге орден-медаль тағу жер мақсат болғандай, бәрі аттың жалы, түйенің қомында, яғни, асығыс жасалды. Оған экономикалық зерттеу жүргізіліп, негіздеме жасалмады. Қалайда миллиард пұт астық жинау үшін көп шығынмен жұмыс істелгені ешкімді қызықтыра, ойландыра қоймады. Астық жинау науқанына бүкіл Кеңес Одағынан адам мен техника Қазақстанға ағылды. Кейбір жерлерде су жоқ, не болмаса табиғаттың бір көз тартар көрінісі жоқ айдалаға совхоздар пайда болды. Бірақ кейбір мәселелер ойланып істелді. Мысалы, совхоздарды құрғанда топ болып жасақтады. Яғни, бір жерге үш совхозды жақын орналастырды. Олардың біреуінде – бөлімшелік аурухана, екіншісінде – наубайхана, үшіншісінде астық сақтау қоймасы салынды. Жалпы, тың игеру жылдарындағы кейбір жақсы тәжірибелерді қазір де қолдануға болады дейді мамандар.

Бірін шешештін кадрлар!

Тың игеру жылдары кадр саясаты оқшау жүргізілді. Басшылыққа азаматтарды сырттан алып келді. Олардың арасында білімі де жоқ, тәжірибесі аз адамдар жүрді. Басшы болғандар жергілікті жердің жағдайы мен тұрмысын білу керек. Бұл жағы ескерілмеді. Жергілікті білікті кадрларды басшылыққа қоймады. Осылай кадр саясаты бұрмаланды деуге болады.

Солтүстік Қазақстан облысы кадр мәселесін қалай шешті

Тың жерлерге келіп жатқан мамандар үшін тек қалыпты өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-мәдени сала, қызмет көрсету секторын құру және мәдени-ағарту жұмыстарын жүргізу қажет болды. Солтүстік Қазақстан облысында, басқа тың аудандардан айырмашылығы, қолданыстағы ауылшаруашылық кәсіпорындарының материалдық базасына сүйене отырып, жаңа совхоздар құрылды, сондықтан бір мезгілде экономикалық, әлеуметтік және идеологиялық мәселелерді салыстырмалы түрде шешуге мүмкіндік туды. Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде, атап айтқанда, партияның шақыруымен Қазақстанға жүздеген мың жас жастар келіп, механик мамандардың өсуі байқалды. Екі жарым жылдың ішінде совхоздар мен МТС-те жаңа жерлерді игеру үшін 390 мыңнан астам маман келді. Әрине, кадр мәселесі толығымен шешілді деп айтуға болмайды. Тың жерлерді игеру ауқымы үлкен болып, еңбек ресурстарымен қамту ең басты мәселе ретінде тұрды. Сонымен қатар, қажетті өндірістік және материалдық жағдайларды жасамаған жерлерде партиялық, кеңестік және шаруашылық органдарының қанағаттанарлықсыз жұмысы кадрлардың ауысуына негізсіз кетіп қалуына да себеп болды.Ауыл шаруашылығындағы кадрлардың жетіспеушілігін қалалық кәсіпорындар арқылы шешілді. Мәселен, Петропавл қалалық партия комитетінің 1954 жылғы 23 қазандағы қалалық партия конференциясында жасаған баяндамасында қалалық кәсіпорындардың облыстың тың жерлеріне көмегі туралы айтылған. «Қалалық партия комитеті 29 слесарь, 42 механик, 16 агроном, 17 мал маманы, 24 комбайншы, 365 тракторшы, 161 бұраушы, слесарь және басқа да жаппай біліктілігі бар жұмысшыларды, мыңнан астам адамды ауылдарға тың игеруге жұмысқа жіберді. Тек Петропавл станциясының теміржол депосынан жүзден астам маман зауыттан кетті. Куйбышев зауытынан – 78 адам, шағын қозғалтқыштар зауытынан – 96 маман тыңға жіберіді. Қала өкілдерінің басым көпшілігі МТС пен колхоздарда жанқиярлықпен жұмыс істейді»,- делінген баяндамады. 1954 жылы 3 қаңтарда Петропавлдағы мотор депосының комсомол мүшелері барлық комсомол мүшелері мен жастарды тың игеруге жұмысқа баруға шақырды. Олардың бастамасымен жүздеген жастар 2 айлық тракторшы курстарына жазылды, курстарды аяқтағаннан кейін МТС-ке жұмысқа жіберілді. Қала кәсіпорындарында ондаған колхозшылар мен МТС жұмысшылары техникалық және токарлық білім алды. Қаланың 18 өнеркәсіп, көлік, құрылыс және басқа ұйымдары 31 МТС пен облыстың 77 совхозына қамқорлық жасап, оларды өз қоластына алды. Тың және тыңайған жерлердің игерілуіне байланысты тек 1954-1955 жылдары Солтүстік Қазақстан облысында 19 жаңа ірі астық совхозы құрылды. Облысқа 18 мыңнан астам адам көшіп келді. Келушілердің ішінде 338 инженерлік-техникалық жұмысшы, 525 агроном, мал мамандары мен ветеринария қызметкерлері, 5 мыңнан астам трактор жүргізушілері мен комбайнершылар болды.

1955 жылдың желтоқсанына қарай Солтүстік Қазақстан облысындағы совхоздар мен МТС кадрлар құрамы едәуір толықты. «Отыз мыңдық жоспар» ішінде 86 адам Солтүстік Қазақстан облысының колхоздарына төраға ретінде жіберілді, бұл ауылшаруашылық кәсіпорындары басшыларының жалпы санының 42% құрайды, олардың 33-і қазақстандық партиялық ұйымнан тағайындалды. КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Еңбек резервтері бас басқармасы 1957 жылғы 16 қаңтарда ауылшаруашылық кадрларын даярлау мақсатында Петропавл қаласында «Петропавл ауылдық механикаландыру мектебі» техникалық училищесін ұйымдастыру туралы шешім қабылдайды.

Тың игеру кезіндегі кадр саясатын қалыптастырудың негізгі принципі – еріктілік болды. Еріктілер партияның ұранына еріп, ел мен жер үшін деген лозунгтардың жетегімен келіп жатты. Тың игеру науқаны жоғары еңбек ынта-жігерімен жүрді, бірақ тапсырманың асығыс орындалуы, тұрмыстық -әлеуметтік проблемалардың шешілмеуі бұл тың аудандардағы кадрлардың қайта елдеріне кетуіне әсер етті. Алғашқы тың жерлердің үлкен жоспарлары көбінесе нашар ұйымдастырылған өмірмен, азық-түлікпен және негізгі қажеттіліктермен қамтамасыз етудегі үзілістермен, тұрғылықты жерлердегі антисанитарлық жағдайлармен, негізгі тұрмыстық жағдайлардың болмауымен, қатал климатпен көпшілік мамандардың қайтып кетуіне немесе басқа да ыңғайлы жерлерге көшуге мәжбүр етті. Тың игерудің басты проблемасы ауылшаруашылық кәсіпорындарының басшылары, ауыл шаруашылығындағы жоғары білікті мамандар – агрономдар, зоотехниктер, машинист-мамандар – тракторшылар, комбайншылар, жүргізушілер және басқа да жұмысшылар жеткіліксіз болды. Көптеген совхоз директорлары мен колхоз төрағалары ешқашан мұндай үлкен жұмыспен айналыспаған еді. Жұмысшы мамандар көптеген кәсіби талаптарға сай келмеді. Тың жерлерді игеруге келген алғашқы қоныстанушылардың едәуір бөлігі алғашқы рет егін егуге қатысты. Мұның бәрі өндірісті ұйымдастыруға, түсімділік көрсеткіштеріне және мал басының көбеюіне кері әсерін тигізді.

Әрине, тың игеру көптеген маманды дайындап шығарды. Алайда тың иегрудің алғашқы жылдарында кадр тапшылығы өршіп тұрды деп нық айтуға болады.