Топырақты маусымдық өңдеу

Ғалымда топырақтану деген ғалым бар. Топырақтану ғылымының негізін қалаған орыстың дарынды табиғаттанушы ғалымы В. В. Докучаев (1846-1903) болды. Докучаевқа дейін топырақ агрономия мен геологияның бір саласы ретінде зерттеліп келді.

Қазақстанда топырақтану ғылымының негізінің қалануы Өмірбек Оспанұлы есімімен тікелей байланысты. Ол Мəскеудегі Тимирязев атындағы ауылшаруашылық академиясының топырақтану жəне агрохимия мамандығын бітірген. КСРО Ғылым академиясының В. В. Докучаев атындағы Топырақтану институтының аспирантурасына түсіп, 1936 жылы геология-минерология ғылымдарының кандидаты дəрежесін қорғап шықты. Бұл кезде Ө. Оспанов топырақтану саласынан өз ұлтымыздан шыққан, алғашқы ғылыми дəрежесі бар ғалым болғанын мақтанышпен айтамыз.

Топырақ – табиғат туындысы, табиғи əрі тарихи дене. Бір кездерде Жер беті қазіргі Ай планетасының ландшафты сияқты топырақсыз, өсімдіктерсіз, ауасыз, тіршіліксіз тып-типыл, мүлгіген дүние болған. Жер бетінің жамылғысы бастапқыда тығыз қатты тау жыныстарынан тұрды. Бұл тау жыныстары алғаш өздері пайда бола бастасымен-ақ, үздіксіз үгітілу құбылыстарына ұшырады. Қатты тау жынысының үстіне топырақ түзіле қоймайтыны белгілі. Топырақтың түзілуі үшін, ең алдымен, қатты тау жыныстары майда ұнтақталған, кеуекті тау жыныстарына айналуы керек. Жер бетіндегі қатайған тау жыныстары табиғат күштерінің ғасырлар бойы үздіксіз əсерінен бірте-бірте қирап, бұзылып, қопсыған жыныстарға айналды. Бұл құбылысты геологияда үгітілу деп атайды. Үгітілу құбылысы тарихи топырақ түзілуінен бұрын болған, сөйтіп ол топырақтың түзілуіне жағдай жасады.

Топырақтың басқа табиғи денелерден ерекшелігі – оның құнарлылығы. Құнарлылық деген – топырақтың өсімдіктерді өніп-өсуіне қажетті қоректі элементтермен жəне сумен қамтамасыз ету қасиеті. Жер бетінде адамның, өсімдік пен жануарлардың өмір сүруі топырақтың осы қасиетімен тікелей байланысты. Көне дəуірлердің өзінде топырақтың құнарлылығын отпен, күнмен, сумен теңеп, оған табынған болатын.

Топырақ – əрі тірі, əрі өлі дене. Оның құрамында, жоғарыда айтылғандай көптеген тірі микроорганизмдер бар. Олар құнарлықты қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. Күн сəулесі топырақтың жылулық режимін анықтайды, бұл да топыраққа құнарлылық туғызатын элементтердің бірі, өйткені ол ылғалдың булануына, барлық физикалық-химиялық процестерге молекулярлық деңгейде əсер етеді. Топырақтағы фотохимиялық реакциялардың пайда болуы олардың белсенділігіне əсер ететін күн сəулесіне байланысты.

Топырақты маусымдық өңдеу

Егін жинау кезінде ауылшаруашылық техникасын пайдалану уақытты едәуір қысқартып, өнімділікті арттырады. Жоғары технологиялық ауылшаруашылық техникалары тікелей шығындарды айтарлықтай азайтады. Осындай технологияны қолданудың арқасында ауа-райының қолайсыз жағдайларында әр түрлі сорттар мен дақылдарды жинауға болады. Қазіргі заманғы егін жинау техникасы егін өсірудің барлық саласында, қиын далалық жағдайда, біркелкі емес жерде жұмыс істей алады.

Егінді жинау әдістерін екі түрге бөлуге болады: тікелей біріктіру және бөлектеп жинау. Олардың әрқайсысының қолданылуы бірқатар факторларға, дақылдың жай-күйіне, дақылдардың сорттарына (түрлеріне), ауа-райына байланысты болады. Егін жинаудың мұндай түрлері ұзаққа созылған қысқы және көктемгі дәнді дақылдар, бұршақты дақылдар мен дәнді дақылдар үшін қолданылады.

Егін жинаудың ең қолайлы әдісі – тікелей жинау. Оның көмегімен ауданның орташа 90% құнарланады. Егер тікелей біріктіру мүмкін болмаса, әдеттегі бөлек тазалау немесе екі фазалы тазалау қолданылады. Бірінші әдіспен орып, орамға орналастырылған өсімдіктер 3-4 күннен кейін бастырылады. Екіншіден, бүктелген орамалар сол күні бастырылады.

Егін жиналғаннан кейін алқап келесі маусымға дайындалуы керек. Ол үшін топырақты өңдеу жүзеге асырылады. Жер жырту алдында топыраққа органикалық, минералды тыңайтқыштар қолданылады. Жер жыртуға және өсіруге арналған жабдықты пайдалану жиналған өсімдіктердің өсімділерін тоқтатады, қиыршық өсімдіктердің тез ыдырауына жағдай жасайды, топырақтың арамшөптермен ластануын азайтады, зиянкестердің санын азайтады. Сонымен қатар, механикалық өңдеу ылғалдың жиналуына, сақталуына ықпал етеді. Бұл егін егу, өну және дақылдардың дамуына қолайлы жағдай жасайды.

Болашақ дақыл үшін қолданылатын жабдықтың түрі мен өңдеу әдісі ғана емес, сонымен қатар оның мерзімдері, топырақтың бұрынғыдан кейінгі жағдайлары да үлкен маңызға ие. Егер топырақ қатты тығыздалып, кеуіп қалса, арамшөптермен бітеліп қалса, егіннен кейінгі қопсырту терең жер жырту арқылы қолдану керек. Қиын жағдайларда өңдеуден гөрі, ауыр дискі бар қопсыру қолданылады. Дұрыс өңделген топырақта топырақтың оңтайлы тығыздығы қамтамасыз етіліп, ластану деңгейі барынша азайтылады. 

Құнарлы, өңделген топырақ мол өнім беруінің басты кепілі.