Тары мен қарақұмық сорттарының шығу тарихы

Тарыны алғаш рет Қазақстанда және бүкіл Орталық Азияда шамамен бес мың жыл бұрын пайдалана бастады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, ұзақ уақыт бойы бұл астықты жергілікті тұрғындар өсірген жалғыз астық болып келді. Осылайша тары көшпенділермен бірге Еуропаға жетті. Неліктен бұл ауыл шаруашылық дақылы дала халықтарында соншалықты сұранысқа ие болды? Әрине, өзінің қарапайымдығына байланысты деп ойлаймыз. Себебі оны кеш мезгілде, түрлі кезеңдерде егуге болады. Сонымен қатар, егістікке дәнді шамалы себуге болады. Тағы бір маңызды фактор – тары құрғақшылыққа төзімді. Тіпті құрғақшылық жылдары да тары әр гектардан 12-15 центнерден астық береді, ал көптеген жылдардағы орташа өнімділік 25-38 центнерге дейін жетеді. Сақтау және тасымалдау оңай. Сондықтан ол көшпенділер арасында кең танымал болды.

1881 жылғы санаққа сәйкес, тары негізінен Ресейдің оңтүстік-шығыс губерниялары мен Қазақстанның далаларында егілген. Тарыны 100-ден 200 сотық жерге дейін егіп тастайтын дақыл болған. Бұл көп пе әлде аз ба?

Мұндай мөлшер бір отбасын бір айдан астам уақыт ішінде тамақтандыруға болатындығын айту жеткілікті. Орыстың әйгілі ғалымы және саяхатшысы Петр Семенов-Тян-Шанский өз еңбегінде «қазақтар үшін тары Еділ бойындағы шаруалар арасында таралған тарының құнымен бірдей (бидай түрі) рөл атқарады» деп жазды. ХХ ғасырдан бері бір ғасырдан артық уақыт өтсе де ештеңе өзгерген жоқ. Тіпті керісінше. Тары бірнеше ғасырлардан бері жергілікті халық арасында ең танымал дақылдардың бірі болып қала берді.

Тарының алғашқы жаңа сорттары

Ғалымдар тарыны селекциялауға 1912 жылы кірісті. Жаңа сорттар тарының қазақ өсіретін сортынан алынды. Олардың ішіндегі ең жақсысы – 1916 жылы шыққан «Саратов 853» түрі. Ол жоғары өнімділікпен, сонымен қатар құрғақшылыққа төзімділікпен және ерте пісумен ерекшеленеді. Тың жерлердің пайда болуымен тары өсіру үшін шамамен 1,7 миллион гектар жер берілді. Республикалар тіпті тары өсіретін аумақтарды белгіледі. Бұл, ең алдымен, Павлодар, Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Қостанай облыстары болатын. Оның үстіне Батыс Қазақстан облысында тарының жаңа сорттарын шығару бойынша жұмыстар басталды.

Дәл осындай жұмыс Ресей мен Украинаның тәжірибе станцияларында да жүргізілді. Ғылыми зерттеудің негізі жергілікті материал болды және жеке іріктеу әдісімен жұмыс істеді. Осылайша тарының қырыққа жуық түрі өсірілді. Алғашқы будандастырылған, яғни қазірдің өзінде жергілікті климаттық жағдайға бейімделген, тарының сорттары: «Саратов 853», «Жергілікті ақ Уіл» – «Берсиев тары», «Казань 176, 506», «Омбы 9», «Кинельский 3121»,« Шатиловское 624 » түрлері.

Ал 1930 жылдан бастап бұл сорттар Госсортосет қорына түсе бастады. Міне, содан кейін олар бүкіл елге таратылды. Жеті жылдан кейін ғалымдар тағы да осы ауылшаруашылық дақылын сұрыптауға кірісті. Жұмыс Ақтөбе облысындағы тәжірибе станциясында жүргізілді. Бұл жерде әсіресе Шығанақ Берсиев сияқты еңбекқор адамдардың еңбегін атап өтпей кету мүмкін емес.

Ол халықтық селекцияның арқасында әсерлі нәтижелерге қол жеткізді. Жетістіктің негізгі факторы бірнеше рет қайталанған үздік тұқымдарды ұқыптап таңдау болды. Оның күш-жігерінің арқасында тарының жаңа сорттары шығарылды. Ең жақсы тұқымдарды таңдап, ол «Вилское ақ» атты жаңа сортты алды. 

Тарының бұл түрі ірі тұқымдармен және суармалы жерлерде жоғары өнімділікпен ерекшеленеді. Сонымен қатар, ақтөбелік тары егуші 1937-1944 жылдар аралығында бірнеше әлемдік рекордтар орнатты. Оның басты жетістіктерінің бірі 1943 жылы гектарынан 194 кг өнім алып, рекордты тары өнімділігін берді. Сөйтіп, Берсиев қозғалысы басталды, оған студенттер кірісіп, айналыса бастады Олардың көпшілігі тәлімгері сияқты жетістікке жетті. Солардың ішінде Өксікбай Атамбаев тары өсірушіні атап өтуге болады. Ол «Атамбаевское» деп аталатын сортты дамытумен аты шықты.

1965 жылы ғалымдар аңызға айналған «Саратов 853» сортынан асып түсетін «Ерте пісетін 66» атты сортты ойлап тапты. Көптеген жаңа сорттар өсірілді, олардың арасында 62 центнерден өнім беретін «Шатиловское 624» бар. Содан кейін ғалымдар әр түрлі сорттарды будандастыру бойынша жұмысты бастады. Бұл жұмыс сәтті өтті. Осылайша, «Скорополье 66», «Волжское 3», «Саратов 2», «Қазақ 61» және де тарының басқа да түрлері алынды.

1970 жылы Өсімдік шаруашылығы институтының коллекциясынан іріктеу нәтижесінде жемшөптің бірінші сортты – «Азық 70» өсірілді. Ал бүгінде, ондаған жыл бұрынғыдай, Ақтөбе облысында тары өсіру бойынша жүргізілген барлық зерттеулер, ең алдымен, жаңа коллекциялық материалдарды, будандарды, сорттарды іздеуге бағытталған.

Тарының басқа тұқымдары Қазақстанның басқа аймақтарында да дамуда. Сонымен, соңғы жылдары Бараев атындағы ғылыми-өндірістік орталықтың мамандары тарының екі түрін өсірді – «Шортанды 2012», «Шортанды – 2013», екі түрлі жем тары – «Жем 2011», «Жем 2014» түрлері пайда болды.

Қазақстанның солтүстігінде отызыншы жылдардың ортасында ірі дәнді дақылдармен жұмыс істей бастаған болатын. 1959 жылы Көкшетау аймағында өсірілген қарақұмық үлгілерінен жаппай іріктеу әдісінің негізінде селекционерлер алғашқы қазақша сорттарын алуға қол жеткізді.

Содан кейін ғана «Дамсинка» және «Шортанды Крупнозерная» сияқты сорттар пайда болды. Тоқсаныншы жылдардың соңында отандық селекционерлер қарақұмықтың екі жаңа «Шортанды 1» және «Шортанды 2» сорттарын өсірді. Содан кейін «Шортанды 4, 5, 6» пайда болды. Барлық осы сорттар Қазақстанның селекциялық жетістіктерінің тізіліміне енгізілген, демек, бұл дақылдарды өсіріп, дамытуға болады.